بررسی تقسیمات واجب و آثار آن در فقه امامیه

از فروعاتی که در علم اصول فقه وجود دارد، مسئله واجب و تقسیمات آن است که در میان سایر مسائل و احکام فقهی، بیشترین تقسیم و مباحث را در خود گنجانده است. آثار این مباحث را می توان در جای جای فروعات و احکام فقهی، حقوقی و در بسیاری از کتب اصولی مشاهده کرد؛ به گونه ای که اکثر تکالیف و وظایف مکلفین؛ چه به صورت شخصی و چه اجتماعی، مبتنی بر دریافت و تببین تقسیمات واجب است هر چند که در دنیای مدرن امروز، این احکام و وظایف وجوبی، در حاشیه قرار گرفته و در جامعه کم رنگ جلوه داده می شود. اهمیت طرح مباحث واجب در این است که اولاً ذهن ما را با زوایا و ابعاد مختلفی از نگاه به واجبات، پیوند می زند؛ زیرا که هر تقسیمی حاصل لحاظ یک امر از زاویه ای است. ثانیاً محقق را با برخی از اصلاحات آشنا می کند و مقصود را بهتر به او آموزش می دهد. در این رساله مباحثی از تقسیمات واجب آورده شده که به طور خلاصه می توان گفت این تقسیمات از نوع تقسیم غیر ثنایی و غیرحاصر هستند هرچند که در میان این اقسام بعضا به صورت تقسیم حاصر مطرح شده اند. در میان تقسیمات و مباحث پر اهمیتِ واجب، برخی از اقسام آن مانند؛ تقسیم واجب به اصلی و تبعی وجود دارد، که علما بر آنها هیچ اثری مترتب نمی دانند و صرفا بحثهای مفهومی و نظری اطراف آن را بیان کرده و نگاشته اند؛ اما در تقسیم واجب به مطلق و مشروط، مطالب علمی دقیقی از جمله: رجوع قید به ماده یا هیئت بیان شده که نظر مختار، رجوع قید به هیئت است و ثمره آن در عدم وجوب قید (استطاعت) ظاهر می شود. این نتیجه در مباحث حقوقی که دلالت بر وجوب امری دارد (مانند وجوب پرداخت نفقه) نیز جریان می یابد؛ همچنین در بحث مقدمه وجوب نیز فهمیده می شود که چندین ثمره عملی از قبیل عدم اجرت بر مقدمه واجب، لزوم اجرت اجیر، لزوم انجام مقدمه نذر، لزوم تطهیر مسجد و... را دربردارد. آثار واجب کفایی در نذر و وحدت عقاب و ثواب ظاهر می گردد. تقسیم موسعّ و مضیق نیز در وقت واجب، قضا و صحت آن کاربرد دارد علاوه بر این با بیان تقسیمات واجب می توان تفاوت های آن را با مفاهیمی همچون فرض و کتابه را که دارای معنای وجوب و لزوم هستند، شناسایی کرد. اکنون این نوشته برای گرد آوری تقسیمات واجب قلم فرسوده و سعی کرده با ارائه تعاریف و مفاهیم لغوی از اقسام واجب و تطبیق آن با معنای اصطلاحی، همچنین با استفاده از کتب اصولی و فقهی، آثار و ثمراتی را که بر این تقسیمات بار می شود، شناسایی کند.