«بازشناسی جریانها و گرایشها در معماری پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران»

5- 2- جریان‎ها و گرایش‎های معماری معاصر ایران (1390- 1357) 5- 2- 1- معماری باایده‎های معماری ایرانی 5- 2- 1- 1- معماری با ایده‎های الگوگرا از معماری گذشته‎ی ایران 5- 2- 1- 1- 1- بهره‎گیری از ایده‎های سازمان‎دهنده‎یفرم و فضا درمعماری گذشته ایران این‎گونه از معماری مبتنی براستفاده ازهندسه،تعادل و توازن، طبیعت‎گرایی، سلسله مراتب و وحدت بوده و در بناهایی نظیر مجموعه‎ی فرهنگستان‎های ایران اثر سید هادی میرمیران، کتابخانه‎ی ‎ملی ایران اثر یوسف شریعت‎زاده، خانه‎ی مسکونی رودهن اثر بهرام شکوهیان، اقامتگاه اجلاس سران کشورهای اسلامی (میهمانسرای حافظیه) اثر حسین شیخ‎ زین‎الدین، مرکز تجارت شیراز اثر بهرام شیردل، دو خانه برای دو دوست اثر فیروز فیروز و موارد دیگری از این دست به چشم می‎خورد. 5- 2- 1- 1- 2- استفاده‎ی مستقیم از اجزای معماری گذشته به همراه کاربرد مصالح سنتی و برداشت عینی از صور معماری سنتی معماری با مولفه‎های فوق در طرح کتابخانه‎ی ملی ایران اثر یوسف شریعت‎زاده، مجتمع مسکونی ولنجک اثر اسماعیل طلایی، بناهای ویلایی اثر حسین محمودی، عمارت زعفرانیه اثر بیژن شافعی، مجموعه‎ی مسکونی نمایندگان مجلس شورای اسلامی اثر فرهاد احمدی، خانه‎ی فرهنگی دزفول اثر فرهاد احمدی، دانشگاه شهید باهنر کرمان اثر یوسف شریعت‎زاده و موارد بسیار دیگری از این دست دیده می‎شود. 5- 2- 1- 1- 3- بنای مدرن در عملکرد با بهره‎گیری از هندسه‎ی درونگرا، ایجاد سلسله مراتب فضایی و ایده‎های شکل‎دهنده‎ی فضای معماری گذشته بناهایی چون فرهنگستان‎های ایران و مجتمع ورزشی رفسنجان اثر سید هادی میرمیران، کتابخانه‎ی ملی ایران اثر یوسف شریعت‎زاده، خانه‎ی کویری اثر فیروز فیروز، مجموعه‎ی مسکونی جلفا اثر علی‎اکبر صارمی، مرکز خرید ارم اثر حسین محمودی نمونه‎هایی از این نوع به شمار می‎روند. 5- 2- 1- 1- 4- استفاده از فرم معماری گذشته در پوسته‎ی بیرونی و استفاده از تکنولوژی مدرن در فضای داخلی مجموعه ورزشی رفسنجان اثر سید هادی میرمیران نمونه‎ی بارز این گونه بناهاست. 5- 2- 1- 1- 5- استفاده از فرم‎های بکار رفته در اقلیم‎های گوناگون ایران و یا دوران باستان نظیر گنبد دوران ساسانی، یخچال، بادگیر، فرم حیاط مرکزی، گودال باغچه و زیگورات عناصری دیرآشنا از این دست در بناهایی چون مجموعه ورزشی رفسنجان اثر هادی میرمیران، مرکزفرهنگی دزفول اثر فرهاد احمدی، طرح کتابخانه‎ی ملی ایران و مجموعه‎ی فیلمخانه‎ی ملی ایران اثر کامران صفامنش، بناهای ویلایی و مرکز خرید ارم اثر حسین محمودی، طرح فرهنگستان‎های جمهوری اسلامی ایران اثر ایرج کلانتری، مجتمع شهریور اثر علی کرمانیان، دو خانه برای دو دوست و خانه‎ی کویری اثر فیروز فیروز، مرکز تجارت شیراز اثر بهرام شیردل، باشگاه بانک مسکن و نیز اقامتگاه اجلاس سران کشورهای اسلامی (مهمانسرای حافظیه) اثر حسین شیخ زین‎الدین، خانه‎ی مسکونی رودهن اثر بهرام شکوهیان، دانشگاه شهید باهنر کرمان اثر یوسف شریعت‎زاده و موارد بسیار دیگری از این دست بکار رفته است. 5- 2- 1- 2- معماری با ایده‎های مفهوم‎گرا از معماری گذشته‎ی ایران 5- 2- 1- 2- 1- مفهو‎م‎گرایی تقلیدی در این‎گونه بناها، مفاهیمی نظیر «درونگرایی» در همان قالب حیاط مرکزی معماری گذشته، و یا «انعکاس و شفافیت» با بکارگیری نور در سقف و … فضاهایی مشابه معماری گذشته ایجاد نمود‎ه‎اند. در واقع چنانچه فرض کنیم که مفاهیمی از این قبیل واجد دو لایه‎اند، در این بناها به لایه‎ی اول و پوسته‎ی ظاهری مفاهیم توجه شده است. مفهوم‎گرایی از این نوع در بناهایی نظیر کتابخانه‎ی ملی ایران اثر یوسف شریعت‎زاده، مجموعه‎ی فیلم‎خانه‎‎ی ملی ایران و کتابخانه‎ی ملی ایران اثر کامران صفامنش، ترمینال‎های فرودگاه مهرآباد اثر فرخ قهرمانپور، بنای مسکونی مژده اثر بیژن شافعی، دانشگاه شهید باهنر کرمان اثر یوسف شریعت‎زاده، باشگاه بانک مسکن اثر حسین شیخ زین‎الدین، مجتمع مسکونی ولنجک اثر اسماعیل طلایی مورد توجه طراحان قرار داشته است. 5- 2- 1- 2- 2- مفهوم گرایی تجریدی در بناهای متعلق به این جریان، تنها به اصول و مبانی معماری ایران و الگوهای به کار گرفته شده در آن اکتفا نشده، بلکه به فرهنگ ایران به صورت کلی‎تر که شامل اسطوره‎ها، مفاهیم، مضامین و خاطر‎ه‎های فرهنگی نیز می‎باشد توجه شده و حتی پای سایر عرصه‎های هنری همچون شعر و ادبیات نیز به میان آمده و از آنها به عنوان دستمایه‎های خلاقیت فکری اثرمعماری استفاده گردیده است. رویکرد این‎گونه از آثار معماری ضمن آنکه معطوف به گذشته‎ی ایران است از نگاهی جهانی نیز برخوردار بوده، چرا که بسیاری از مفاهیم، اسطوره‎ها، مضامین و دیگر تولیدات فکری بشر از اشتراکات فراوانی در فرهنگ‎های مختلف برخوردار و عمدتاً مفاهیم واحدی بوده که در سرزمین‎های مختلف به صورت‎های گوناگون بیان شده و به تصویر درآمده‎اند. ازاین‎رو، زمانی که معماری در راستای تجسم بخشیدن بدانها قرار می‎گیرد، اثر معماری خواه ناخواه کیفیتی فراتر از سرزمینی معین می‎یابد و به نوعی جهانی می‎گردد، به ویژه آنکه مفاهیمی که دستمایه‎ی کار قرار گرفته‎اند، مربوط به مقولات کلی هستی باشند. از سویی این‎گونه بناها را می‎توان به عنوان «بناهای مولف» در معماری ایران و خالق مفاهیم تازه‎ای از فضا به شمار آورد. فرم‎ها و فضاهای معماری اگرچه در ابتدا درجهت تجسم بخشی به مفاهیم معینی خلق می‎شوند، لکن به علت خاصیتی که به طور کلی در فرم و فضا وجود دارد (به ویژه آن بخشی از خلاقیت فضایی که اصولاً خارج از کنترل و آگاهی طراح صورت می‎گیرد)، به سادگی میل به افاده‎ی مفاهیم دیگری نیز می‎کنند. تجربه نشان می‎دهدکه هر اندازه قدرت فضایی و شکلی اثر معماری بیشتر و غنی‎تر باشد، به همان اندازه توانایی بیشتری را برای ارائه‎ی مفاهیم مختلف از خود نشان می‎دهد. کارهای برجسته‎ای که در این روند طراحی گردیده‎اند، عبارتند از: سه طرح ارائه شده برای کتابخانه ملی ایران اثر سید هادی میرمیران، کامران صفامنش و فرهاد احمدی، موزه‎ی ملی آب ایران اثر سید هادی میرمیران میرمیران، موزه‎ی دفاع مقدس اصفهان اثر حسین شیخ زین‎الدین و برخی طرح‎های دیگر. 5- 2- 1- 3- معماری با ایده‎های بوم‎گرا از معماری گذشته‎ی ایران اصول حاکم بر طراحی برخی از بناهای مورد بررسی، پاسخی آگاهانه به شرایط اقلیمی و بومی مناطق مختلف ایران به شمار می‎رود. توجه به شرایط اقلیمی و هماهنگی طرح با ویژگی‎های معماری محل از منظر شیوه‎ی معماری و مصالح بومی مصرفی که یکی از مهمترین اصول معماری سنتی ایرانی به شمار می‎رود ویژگی بارز چنین بناهایی است. به عنوان نمونه در خانه‎ی کویری اثر فیروز فیروز، توجه معمار به ویژگی‎های عملکردی معماری همساز با اقلیم منطقه، ضمن بهره‎گیری کالبدی از عناصر آشنای معماری مناطق کویری، این بنا را به نمونه‎ی شاخصی از تلاش معماران ایرانی در احیای معماری سنتی مناطق بومی ایران بدل نموده است. در مجموعه‎ی سحرکیش اثر بهرام شکوهیان نیز، طرح در هماهنگی کامل با اقلیم منطقه طراحی و ساخته شده است. در دانشگاه شهید باهنر کرماناثیوسفشریعت‎زاده، توجه به شرایط اقلیمی و هماهنگی طرح با ویژگی‎های معماری محل، از اصول حاکم بر طراحی مجموعه بوده است. طراحی ساختمان سرپرستی و شعبه‎ی مرکزی بانک مسکن کرمان نیز مبتنی بر مطالعه‎ی معماری اصیل منطقه و برقراری پیوند با معماری تاریخی منطقه است. مجتمع توریستی ـ اقامتی شمشک نیز که اساساً با توجه ویژگی‎های بافتی و محیطی منطقه شکل گرفته است نیز به جریان فوق تعلق دارد. 5- 2- 2- معماری همگام با معماری جهانی 5- 2- 2- 1- معماری با گرایشات مدرن رویکردهای معماری مدرن در بناهای مورد بررسی به شیوه‎های مختلفی نمود یافته است. در دسته‎ای از بناها با ترکیبی از مصالح مدرن و بومی روبرو هستیم، که ویلاهای طراحی شده توسط حسین محمودی، مرکز نمایش‎های آیینی باغ صبا اثر فرهاد احمدی، مجتمع تفریحی توریستی «باری» ارومیه و عمارت زعفرانیه اثر بیژن شافعی، ساختمان اداری محمودیه اثر فرامرز شریفی، دانشگاه شهید باهنر کرمان اثر یوسف شریعت‎زاده، مجتمع مسکونی ولنجک اثر اسماعیل طلایی، دو خانه برای دو دوست اثر فیروز فیروز، ویلای درناسر اثر مهدی گرامی و بسیاری از بناهای دیگر از این دسته به شمار می‎روند. برخی بناها ضمن تبعیت از اصول بنیادین معماری مدرن غربی همچون عملکردگرایی و رعایت سادگی، با کاربرد فراوان شیشه درسطوح خارجی ساختمان و استفاده از مصالح متنوع رنگین، از بناهای مدرنیستی ماقبل خود متمایز می‎شوند. دراین رابطه می‎توان به بسیاری از ساختمان‎های بلندمرتبه‎ی تجاری- اداری مانند ساختمان اداری بخارست و عمارت زعفرانیه اثر بیژن شافعی اشاره نمود. در بناهایی چون مرکز فرهنگی دزفول اثر فرهاد احمدی، ویلاهای طراحی شده توسط حسین محمودی و خانه‎ی رامسر اثر فرامرز شریفی، با بکارگیری مصالح آجری در احجام بنا، چرخش در احجام و استفاده از مصالح رنگی، معماری مدرن به سمت فضاهای پست‎مدرنیستی نزدیک شدهاست. این نزدیکی به پست‎مدرن در برخی بناها همچون باشگاه بانک مسکن اصفهان اثر حسین شیخ زین‎الدین، از ترکیب احجام راسیونالیستی با اشکال معماری پست‎مدرن صورت پذیرفته است. در بناهایی چون ساختمان اداری کردستان اثر فرامرز شریفی و یا برج بلور تبریز اثر علی‎اکبر صارمی، با استفاده از ترکیبات فلز و شیشه، طراح به یک کیفیت بروتال از مصالح دست یافته است. در برخی بناهای مدرن نیز با بکارگیری مصالحمدرن اولیه‎ی ایرانی چون فلز و تقسیم‎بندی در نما، ایجاد سایه‎بان در بالای پنجره‎ها و ایوان‎ها، معماری مدرن رخ می‎نماید. به عنوان مثال در مجتمع مسکونی فرهنگ اثر حسین محمودی، پوسته‎ای آجری و مشبک با تقسیمات یکسان در نما مورد استفاده قرارگرفته است.گرچه بکارگیری مصالح آجری و رنگ در این بنا، رنگ و روی پست‎مدرنیستی نیز به آن داده است. درمواردی چون بنای کتابخانه‎ی ملی ایران، اگرچه احجام آجری و هندسه‎ی ایرانی-اسلامی بر طرح حاکم است و فضا با رویکرد به گذشته طراحی گردیده است، اما روحیه و تکنولوژی بکار رفته خصوصاً در بکارگیری احجام، آنها را در زمره‎ی آثار معماری مدرن قرار می‎دهد. 5- 2- 2- 2- معماری با گرایشات پست‎مدرن دربرخی از بناهای متعلق به گرایش پست‎مدرنیستی با استفاده از رنگ یا استفاده از رابطه‎ی حجم درونی با حجم بیرونی یا چرخش احجام، و نیز گرایش به رویکرد «هایتک» در فرم بیرون بنا مواجه هستیم. در این رابطه می‎توان به بسیاری از ساختمان‎های مسکونی، تجاری و اداری نظیر ساختمان اداری محمودیه اثر فرامرز شریفی، ساختمان تختی اثر علی کرمانیان، ساختمان اداری بخارست اثر بیژن شافعی اشاره نمود. در برخی دیگر از بناها، گونه‎ای التقاط‎گرایی متأثر از پست‎مدرنیسم به چشم می‎خورد. در واقع تعدادی از معماران در تلاش به منظور خلق معماری منطبق با جریانات روز غربی که پاسخگو به گرایشات سنت‎گرایانه‎ی داخلی نیز باشد، عناصر معماری ایرانی و معماری پسامدرن غربی را به گونه‎ای التقاطی با یکدیگر ترکیب نموده‎اند. گروهی از معماران و طراحان در جستجوی زبانی مشترک میان مفهوم فرم در معماری نئوکلاسیک اروپا و معماری ایران با رعایت تقارن، هندسه، تناسب، اشکال منظم هندسی در پلان‎ها و رعایت تقسیمات سه بخشی (پایه، بدنه، تاج) و استفاده از عناصر تزیینی معماری هر دو فرهنگ درنماها، به خلق معماری ترکیبی پرداخته‎اند. دانشکده‎ی مهندسی دانشگاه امام خمینی قزوین اثر ایرج کلانتری از مصادیق بارز این گرایش به شمار می‎رود. در گروهی از ساختمان‎ها، تلفیق معماری مدرن و معماری سنتی ایران مورد توجه قرار گرفته است. گاه ساده‎گرایی معماری مدرن و به وجودآوردن ترکیبات حجمی واضح و قدرتمندانه ضمن رعایت ویژگی‎های محیطی مد نظر قرار گرفته است که حاصل آن، شکل‎گیری بناهایی چون مجموعه‎ی مسکونی جلفا در اصفهان، اثر علی‎اکبر صارمی بوده است و گاه با تکرار عناصر سنتی ایران چون قوس‎ها، بادگیرها، گنبدها و نیم‎گنبدها و استفاده از ترکیب‎های آجرکاری متنوع بعضاً در کنار قاب‎های فضایی، به ایجاد روحیه‎ی متنوع و ایرانی، ولی در نهایت التقاطی در بناها تلاش شده است. بناهایی چون مرکز خرید ارم اثر حسین محمودی، مرکز فرهنگی دزفول اثر فرهاد احمدی، کتابخانه‎ی ملی ایران اثر کامران صفامنش، ساختمان مرکزی صنعت نفت آبادان اثر ایرج کلانتری و برخی بناهای دیگر به این گرایش تعلق دارند. برخی بناها رجوع تاریخی به ترکیب‎بندی در بناهای معماری سنتی با استفاده از رنگ و مصالح را مورد توجه قرار داده‎اند البته با برداشتی جدید، مانند اقامتگاه اجلاس سران کشورهای اسلامی (مهمانسرای حافظیه) اثرحسین شیخ زین‎الدین با رنگ‎های سفید قطعات بتنی پیش‎ساخته، قهوه‎ای در و پنجره‎ها و مسی سرخرنگ برای پوشش بام‎ها. در این بنا رنگ سفید به عنوان زمینه‎ای برای بنا عمل می‎کند تا رنگ‎های قهوه‎ای و مسی خود را نمایان سازند. در برخی دیگر از بناها، گونه‎ای از پست‎مدرنیسم استعاره‎گرای ایرانی به چشم می‎خورد که عطف توجه به معماری گذشته‎ی ایران را بیش از آنکه در قالب فرمی جستجوکند، در بیانی استعاری از معماری گذشته می‎جو‎ید. ایجاد دیوارهای مورب در پوسته‎ی بیرونی بنا، ایجاد فضاهای مبهم و زاویه‎دار، نمایش سمبولیستی از سازه‎ی بنا (خصوصاً در بناهای تجاری)، گرایش به خرد کرد نحجم و تکه تکه کردن حجم کلی بنا و توجه به استعاره‎های عامیانه از ویژگی‎های این‎گونه بناهاست. دو ویلا در لواسان اثر اسماعیل طلایی و گالری مبلمان هنری «آو» اثر رضا دانشمیر از جمله نمونه‎های این گرایش به شمار می‎روند. 5- 2- 2- 3- معماری با گرایشات تکنولوژیک یکی دیگر از گرایشهای مهم در آثار مورد بررسی، گرایش به استفاده از «تکنولوژی روزآمد» است که بناهای متعدد و شاخصی براساس آن طراحی و اجرا شده‎اند. بناهایی همچون ساختمان اداری فرشته اثر فرهاد احمدی، بانک توسعه‎ی صادرات ایران و مرکز تجارت شیراز اثر بهرام شیردل، مرکز نمایش‎های آیینی باغ صبا اثر فرهاد احمدی، ساختمان اداری کردستان اثر فرامرز شریفی و بسیاری از بناهای به ویژه تجاری ـ اداری دیگر، به گرایش فوق تعلق دارند. تلاش درجهت استفاده از تکنولوژی روزآمد وفناوری پیشرفته در برخی از بناها چون برج بلور تبریز اثر علی‎اکبر صارمی، مجموعه‎ی سینما آزادی اثر بابک شکوفی و یا عمارت زعفرانیه اثر بیژن شافعی،چهره‎ی ظاهری‎تری به خود گرفته است. در این گروه از بناها تنها به «نمایش ظاهری تکنولوژی» اکتفا شده است. بدین‎ترتیب، بهره‎گیری از تکنولوژی بی‎آنکه به ارتقای سطحی کیفی و عملکردی بناها انجامیده باشد، تنها پاسخگوی نیاز برخی کارفرماها مبنی بر برخورداری از بناهایی با شکل و شمایل امروزین و یا نمایش دهنده‎ی قدرت اقتصادی مالکان و سرمایه‎گذاران اصلی پروژه بوده است. گرایشات تکنولوژیک در برخی از موارد، با دیگر سبک‎های رایج معماری ایرانی و یا معماری اروپایی همراه بوده و با آن ترکیب شده است. یکی از مهم‎ترین نمونه‎های این‎گونه گرایشات تلفیقی، ناظر برتلفیق فرم‎های تنش‎زا و ظاهر ساختارشکن (دیکانستراکشن) با معماری برخوردار از ظاهر تکنولوژیک می‎باشد که در طراحی بناهایی چون گالری مبلمان هنری «آو» اثر رضا دانشمیر و باشگاه چند منظوره‎ی زعفرانیه اثر اسماعیل طلایی به چشم می‎خورد. تمرکز بر معماری تنش‎زا و فرم‎های ناساز، در کنار تلاش برای القای یک روحیه‎ی تکنولوژیک در ظاهر بنا، موجب شده است تااین بناها، از هر دو جریان به طور همزمان متأثر شوند. 5- 2- 3- معماری با گرایشات تلفیقی مشاهدات حاکی از آن است که در غالب بناهای مورد بررسی، تعیین مرز مشخص و دقیق گرایشات معمارانه ممکن نبوده و عموماً با آمیزه‎ای از گرایشات گوناگون در یک بنا مواجه‎ایم. اما آنچه مشخصاً تحت عنوان معماری با گرایشات تلفیقی از آن یاد می‎کنیم ناظر بر حضور دو گرایش به ظاهر متناقض که تاکنون به معرفی آنها پرداخته‎ایم در یک بنای واحد است. بدین‎ترتیب، علاوه بر دو گرایش عمده‎ی فوق که عبارت از گرایش منطبق بر معماری ایرانی و گرایش همگام با معماری جهانی می‎باشند، در حرکت کلی معماری معاصر ایران (1390- 1357)، در مواردی نیز تلفیقی از هر دو گرایش به چشم می‎خورد که با عنوان «گرایشات تلفیقی» خوانده می‎شود. به عنوان نمونه، مجتمع ورزشی رفسنجان اثر سید هادی میرمیران، تلفیقی از فرم‎ معماری گذشته در پوسته‎ی بیرونی و تکنولوژی مدرن در فضای داخلی است. در طراحی مرکز خرید ارم اثر حسین محمودی نیز، استفاده از عناصری همچون بادگیرها و فضای مرکزی و چهارسوق‎ها و آب‎نماها و گودال باغچه‎ها با فرمی مدرن در حجم و نما نمونه‎ی دیگری از آثار معماری با رویکردی تلفیقی است. مرکز تجارت شیراز که ایده‎ی عمده‎ی ساختار دهنده‎ی طرح آن، توجه به بافت سنتی شهر شیراز و احیای بافتی کهن با زبانی نوین است نیز نمونه‎ای دیگر از خیل بناهای متعددی است که به گرایش مورد اشاره تعلق دارند. 5- 3- تبیین روند کلی حرکت معماری معاصر ایران (1390 - 1357) با بررسی آثار 20 تن از معماران برجسته‎ی معاصر از نقطه نظر رویکرد هویت‎گرایانه‎ی هر یک از آثار، حرکت کلی معماری این دوران رامی‎توان درقالب دوگرایش عمده‎ی منطبق برمعماری ایرانی ومعماری جهانی ارزیابی نمود. معماری این دوره از سویی در عمده گرایشات معماری با «ایده‎های الگوگرایانه»، «ایده‎های‎ مفهوم‎گرایانه» و «ایده‎هایبوم‎گرایانه» در مسیر کلی دستیابی به معماری با ایده‎های معماری ایرانی قدم برداشته و از سوی دیگر در عمده گرایشات «مدرن»، «پست‎مدرن» و «تکنولوژیک»، مسیری همگام با معماری جهانی را طی نموده‎است. نکته‎ی قابل توجه آن‎که، درمواردی نیز تلفیقی از هر دو دیدگاه به چشم می‎خورد که با عنوان «گرایشات تلفیقی» از آن یاد می‎کنیم.