بازنمایی نارضایتی سیاسی -اجتماعی در ادبیات داستانی پیش از انقلاب(1357-1340)

چکیده: وقوع انقلاب اسلامی ایران در بهمن 1357 که موجب شگفتی بسیاری از مردم جهان، محققان و تحلیل گران شد، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران محسوب می شود. این پدیده اجتماعی دستمایه بسیاری از مورخان، جامعه شناسان و محققان قرار گرفت تا از جوانب مختلف با اتکاء به تئوری های گوناگون به بررسی چرایی و چگونگی رخداد آن بپردازند. یکی از مولفه هایی که در تئوری های انقلاب در باب چرایی وقوع انقلاب مورد واکاوی قرار می گیرد وجود نارضایتی های سیاسی- اجتماعی در جامعه است و یکی از راه های شناخت نارضایتی های موجود در جامعه، مطالعه زندگی تصویرشده مردم در متون ادبی بر جای مانده از آن دوران است. بنابر این پرسش اصلی تحقیق حاضر به این شیوه صورت بندی شده است: ادبیات داستانی تولید شده در جریان انقلاب اسلامی، چه روایت یا تصویری از نارضایتی های سیاسی- اجتماعی ارائه می کند؟ به منظور پاسخ گفتن به پرسش مزبور، تحقیق حاضر نخست به معرفی دو رویکرد کلی بازتاب و شکل دهی مربوط به «رابطه هنر و واقعیت» پرداخته چرا که عرصه هنر فضایی گسترده است که ادبیات بخشی از آن است و یکی از رسالت های ادبیات شناخت جامعه. سپس کوشش شده است مبتنی بر رویکرد دوم (رویکرد شکل دهی) و با چشم انداز نظری «تحلیل انتقادی گفتمان» نورمن فرکلاف از طریق روش توصیف و تحلیل نشان داده شود که چگونه صورت بندی های ایدئولوژیک گفتمانی داستان نویسان پیش از انقلاب (دهه 40 و 50) از طریق بازنمایی نارضایتی سیاسی- اجتماعی، گفتمان مسلط رژیم پهلوی را به چالش کشانید. نتایج حاصل از مطالعه نمونه های منتخب ادبی، نشان می دهد که نویسندگان آنها بر وجود فقر اقتصادی و به تبع آن فقر فرهنگی حاکم بر فضای کشور به ویژه روستاها به رغم وجود درآمدهای کلان نفتی، اصلاحات امرانه و از بالای رژیم پهلوی و تبعات منفی آن، خفقان سیاسی به ویژه در دهه چهل، حضور استعمار و نقش آفرینی آن در تصمیم گیری ها و برنامه ریزی های جاری آن زمان و به تبع آن بروز غربزدگی و ماشینیزم اشاره های مستقیم یا نمادین داشته اند. بازنمایی چنین نارسایی ها و مشکلاتی در جامعه در حوزه هایی مانند ادبیات داستانی می توانست فاعلان اجتماعی را به خودآگاهی و بینش رساند و با به وجود آمدن یک فضای گفتمانی معترض (در کنار دیگر صورت بندی های ایدئولوژیک گفتمانی همسو با این فضا)، موجب ایجاد تغییرات سیاسی- اجتماعی شود.