تفکر انتقادی از منظر قرآن وروانشناسی

چکیده: زندگی پیچیده کنونی، انسان‎ها را با چالشها و فشارهای متعددی روبرو نموده که مقابله موثر با آنها نیازمند مهارتهای مختلف روانی و اجتماعی است. در همین راستا سازمان بهداشت جهانی، ده مهارت اساسی زندگی را شناسایی و معرفی نموده و از تمامی کشورها خواسته است به ترویج این مهارتها در میان افراد جامعه بپردازند. یکی از مهمترین این مهارتها، مهارت تفکر انتقادی است. با توجه به اهمیت مهارت تفکر انتقادی و به منظور دستیابی به وجوه قرآنی این مهارت، در این پژوهش، ابتدا مبانی و مولفه‎های تفکر انتقادی و اجزاء مختلف این مولفه‎ها از منظر روانشناسی، تبیین و سپس به بررسی و بازشناسی مبانی این مهارت در قرآن پرداخته شده است. بدین منظور پس از استقراء تام آیات مرتبط با دانش تفکر انتقادی از سراسر قرآن به صورت مطالعه یک به یک آیات و استنطاق موضوع از آن به روش تحلیل محتوای کیفی، به بیش از 1000 آیه در ارتباط با موضوع دست یافته و سپس با دسته بندی کلی این آیات در قالب ویژگیها، مهارتها، موانع "درونی- فردی"، موانع" درونی- اجتماعی" وموانع بیرونی تفکر انتقادی(مجموعا99ً عنوان) طی بحث و بررسی تطبیقی نشان داده شده که در هر یک از این دسته بندیها برخی از موارد، با نظریات روانشناسی مشترک(مجموعاً 34 عنوان)، برخی جدید ولی قابل دستیابی توسط دانش روانشناسی(مجموعاً 47 عنوان) و برخی کاملا بدیع و مختص به قرآن(مجموعاً 18 عنوان) است. از موارد بدیع و مختص به قرآن می توان در دسته ویژگیها، ویژگی ایمان و تقوا، در دسته مهارتها، مهارت پیروی از دستورات خدا و پیامبر و اولوالأمر، در دسته موانع درونی- فردی، مانع گناه، در دسته موانع درونی- اجتماعی، مانع پیروی از اکثریت و دردسته موانع بیرونی، مانع وسوسه های شیطان را نام برد. همچنین در این پژوهش بازگو شده که تفکر انتقادی با وجودی که دارای مزایای فراوانی است، ولی می تواند دچار آسیبها و لغزشهایی شود که می بایست به آنها توجه داشت و ضمن به کارگیری و بهره مندی از مزایای این مهارت در زندگی از لغزشگاههای آن نیز پرهیز نمود. از جمله این لغزشها می توان به استفاده از مهارت تفکر انتقادی در موارد کم ارزش و بی محتوا و در نتیجه بازماندن از به کارگیری آن در مسائل اساسی و سرنوشت ساز زندگی، اشاره نمود. در مجموع از این پژوهش برمی آید که نه تنها مفاهیم اصلی دانش تفکر انتقادی در راستای نظریات قرآن است، بلکه اساساً اولین هدف اصلی قرآن، نهادینه کردن تفکر انتقادی ـ یعنی توانایی تفکر و اندیشه مستدل و منطقی پیرامون مسائل و تشخیص و قضاوت صحیح درباره آنها به منظور دستیابی به زندگی موفق و سعادتمند ـ در وجود انسانها بوده و نسبت به این موضوع توجهی خاص داشته و خود در مورد آن صاحب نظر است. واژگان کلیدی: قرآن، تفکر انتقادی، روانشناسی، مهارتهای زندگی، مطالعات بین رشته‎ای