بررسی گام در زبان فارسی

الف: موضوع و طرح مسئله ( اهمیت موضوع و هدف ): ساخت واجی زبانها از سطوح متعددی تشکیل شده است که در رابطه سلسله مراتبی قرار دارند. به طوری که سازه های بالاتر، سازه های پایین تر که کوچک ترند را در بر می گیرند. این ساخت را سلسله مراتب نوایی می نامند. در این سلسله مراتب واج ها با قرار گرفتن در کنار هم هجاها را تشکیل می-دهند، مجموع چند هجا گام را می سازد و گام ها نیز به نوبه خود در کنار هم قرار گرفته، کلم? واجی را تشکیل می دهند. هر گام به طور معمول شامل یک هجای تکیه بر و یک هجای فاقدتکیه است. در این پژوهش با جمع آوری داده های زبانی ابتدا به تحلیل و توصیف ویژگی های صوت شناختی تکیه در زبان فارسی پرداخته و درجات تکیه در این زبان را تعیین نموده-ایم. سپس به توصیف نوع گام و چگونگی گام بندی در زبان فارسی بر اساس نظری? وزنی هیز (1995) پرداخته ایم. ب: مبانی نظری شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسش ها و فرضیه ها: از آنجا که بررسی گام در زبان ها ارتباط تنگاتنگی با ساختار تکیه در آن زبان ها دارد، در پژوهش حاضر نگارنده ابتدا به مرور نظرات پژوهندگان پیشین در مورد تکیه در زبان فارسی پرداخته است. پس از آن، مطالعات محدود انجام شده در مورد گام در زبان فارسی مورد بررسی قرار گرفتند. خانلری(1367) اولین فردی است که در کتاب خود با عنوان وزن شعر فارسی فارغ از چارچوب نظری خاصی، به مسال? گام در زبان فارسی می پردازد. وی گام را "پایه" می خواند. طبیب-زاده (1388) در مقاله ای با عنوان «ساخت وزنی و تکی? واژه در فارسی؛ پژوهشی بر اساس نظری? تکی? وزنی» به بررسی گام در زبان فارسی می پردازد. وی در این مقاله از واژ? «پایه» برای اشاره به گام استفاده می کند. طبیب زاده در این مقاله در چارچوب دو نظری? وزنی هیز(1981 و 19959) که در فصل سوم شرح داده می شود، گام در زبان فارسی را آیمبی، راست گرا و دارای قاعد? تمام کنند? پایانی می داند که از راست به چپ ساخته شده و حساس به کمیت است. وی معتقد است که در زبان فارسی رسمی باید هجاهای ضعیف و قوی (سبک و سنگین) را بر حسب وزن یا محتوای مورایی شان تعیین و شناسایی کنیم. پژوهش حاضر در چارچوب نظری? وزنی هیز(1995) انجام شده است. این نظریه در ادام? نظری? واجشناسی خود واحد گلد اسمیت (1976) و پس از آن لیبرمن و پرینس(1977) عنوان شد. لیبرمن و پرینس اعلام داشتند تکی? واژه نه از ویژگی های زنجیری، بلکه از ویژگی های یک واحد واج شناسی بزرگتر به نام گام است، که در سلسله مراتب نوایی در لایه ای بالاتر از لای? هجا و در زیر لای? کلمه قرار دارد. هیز (1981) در رسال? دکتری اش انگار? غیرخطی لیبرمن وپرینس را پی گرفت و نشان داد که برای توصیف تکیه در هر زبان، باید دو نکته را مشخص کرد: اول اینکه هجاهای ضعیف و قوی چگونه در گام ها انتظام می یابند و دوم اینکه گام ها چگونه به هم می پیوندند و واژه-ها را می سازند. هیز (1995: 54) برای بررسی ساخت وزنی زبان ها شاخصه هایی را ارائه می دهد که از این قرارند: الف ) تعیین نوع گام 1. اندازه : حداکثر 1 واحدی/ 2 واحدی/ 3 واحدی/نامحدود است. 2. حساسیت به کمیت : آیا وزن هجا در تکیه پذیری موثر است؟ 3. تعیین جایگاه هسته : گام ها دارای برجستگی پایانی هستند یا آغازی؟ 4. انشعاب اجباری : هسته گام هجای سنگین است یا نیست؟ ب ) جهت تقطیع : جهت تقطیع کلمه به گام باید از چپ به راست باشد یا راست به چپ؟ پ ) تکرارپذیری : ساخت گام مکرر است یاخیر؟ ت ) جایگاه : آیا لایه وزنی جدیدی ایجاد می کند یا بر روی لایه های موجود عمل می کند؟ هیز سه نوع گام تروکی هجایی، تروکی مورایی و آیمبی را معرفی می کند و معتقد است که این سه نوع گام قادر به توصیف الگوهای تکیه ای گوناگون در تمام زبان های دنیا می-باشند. سوالاتی که نگارنده در این پژوهش در پی پاسخ گویی به آنها می باشد، عبارتند از: 1. در زبان فارسی چند درجه از تکیه وجود دارد؟ 2. ویژگی های گام در زبان فارسی چیست؟ و فرضیه های پژوهش از قرار زیرند: 1. در زبان فارسی علاوه بر تکی? اولیه، تکی? ثانویه نیز وجود دارد. 2. گام در فارسی از نوع آیمبی راست هسته است و وزن هجا در آن موثر نیست. پ: روش تحقیق: برای تعیین وجود تکیه ثانویه در زبان فارسی گروه های اسمی/صفتی از پیش تعیین شده توسط یک گویشور زن فارسی زبان تهرانی تولیدگردید و با استفاده از میکروفن و نرم افزار تحلیل صوت پرت (نسخ?5.2.22) ضبط شد. صداهای ضبط شده درون رایانه ذخیره شده و از طریق همان نرم افزار مورد تحلیل قرار گردید. سپس داده های به دست آمده توسط نرم افزار اکسل بر روی نمودار برده شد و وجود تکی? ثانویه وجایگاه آن تعیین شد. در مرحل? دوم پس از اثبات وجود تکی? ثانویه و جایگاه آن نسبت به تکی? اولیه، گام بندی اسم ها و صفت ها در چارچوب نظری? وزنی هیز(1995) تعیین گردید. ت. یافته های تحقیق، نتیجه گیری و پیشنهادات: در بررسی اسم ها و صفت های سه و چهار هجایی و با در نظر گرفتن بسامدپایه به عنوان اصلی ترین همبست? آکوستیکی تکیه در زبان فارسی، به این نتیجه رسیدیم که این زبان دارای دو نوع برجستگی است. در اسم ها و صفت ها برجستگی اصلی یا همان تکی? اولیه بر روی هجای آخر قرار دارد. در اسم ها و صفت های سه هجایی مشاهده شد که تکی? ثانویه بر روی هجای اول قرار دارد. و در اسم ها و صفت های چهار هجایی بر روی هجای دوم. با استناد به نتایج بدست آمده با توجه به شاخصه های هیز که پیش از این مطرح شد، می توان گام در زبان فارسی را چنین توصیف کرد. الف) تعیین نوع گام: 1. اندازه: گام در فارسی حداکثر 2 هجایی است. 2. حساسیت به کمیت: وزن هجا در تکیه پذیری موثر نیست. 3. تعیین جایگاه هسته: گام در فارسی دارای برجستگی پایانی است. 4. انشعاب اجباری: هست? گام لزوماً سنگین نیست. ب) جهت تقطیع: در زبان فارسی جهت تقطیع راست به چپ است. پ) تکرار: گام بندی در فارسی به صورت مکرر انجام می-شود.(علاوه بر تکی? اولیه، تکی? ثانویه نیز داریم.) ت) جایگاه: لای? وزنی جدیدی در سطح واژه ایجاد می کند.