بررسی بازتاب مفاهیم مقالات شمس در مثنوی مولوی

کتاب «مقالات شمس تبریزی» مجموعه ای از اقوال و سخنان پراکنده شمس الدین محمّد تبریزی، عارف نامدار قرن هفتم هجری است که به صورت شفاهی در مجالس مختلف، و در کنار مولانا جلال الدین محمّد مولوی، بر زبان او جاری شده و مریدان و شاگردان مولانا آنها را به کتابت درآورده اند. متأسفانه، این اقوال و نوشته ها به همان صورت پراکنده و بدون طبقه بندی مشخص باقی مانده است. در این پژوهش، ابتدا به طبقه بندی مفاهیم مختلف موجود در مقالات شمس پرداخته و آنها را به صورت ساختارمند در کنار هم قرار خواهیم داد. به این ترتیب، بخش اعظم دشواری های مقالات شمس که همان پراکندگی مفاهیم موجود در آن است، برطرف خواهد شد و نظریّات و اندیشه های عرفانی، فلسفی، کلامی و ... شمس به خوبی روشن خواهند شد. در بخش دیگری از این پژوهش، به بررسی میزان بازتاب مفاهیم مختلفِ مقالاتِ شمس در مثنوی مولوی می پردازیم. هدف ما این است که به دور از افسانه پردازی هایی که در مورد تأثیرات شمس بر مولوی بیان می شود، به گونه ای علمی تأثیرِ سخنان شمس در مثنوی مولوی را مورد بررسی قرار دهیم. به همین منظور در هر بخش به بیان دیدگاه های سایر عرفا، حکما و فلاسفه پرداخته ، سپس ضمن بیان ساختارمند عقاید شمس به بررسی انعکاس آنها در مثنوی خواهیم پرداخت. به همین منظور، در این پژوهش به بررسی بازتاب حکایتها، تأویلهای قرآنی، تأویلهایِ حدیثی، مفاهیم عرفانی (اعم از هفت وادی سلوک و سایر مفاهیم عرفانی) و اندیشه های فلسفی و کلامی مقالات شمس تبریزی در مثنوی مولوی پرداخته شده و در فصول جداگانه به طور مفصّل و کامل در هر باب توضیحات و شواهد لازم عرضه خواهد شد. این پژوهش نشان می دهد که برخلاف تصوّر برخی از تذکره نویسان و محقّقان، شمس به اکثر علوم متداول روزگار خودآشنایی کامل داشته و نظریات قابل توجّهی در زمینه های مختلف علوم اسلامی بیان داشته است. علاوه بر این، مشخص می گردد که سرچشمه و آبشخور بسیاری از اندیشه ها و تفکرات مولانا جلال الدین محمّد مولوی، که آنها را در مثنوی خود بیان داشته، مقالاتِ شمس الدین محمّد تبریزی بوده است.