تلقی انسان از خدا در مصیبت نامه عطار

عطار از جمله شاعران و عارفان بزرگ ایرانی است که افکار و آثار او تأثیر چشمگیری بر ادبیات و عرفان ایرانی گذاشته است. این تأثیر چنان است که متفکّر بزرگی چون مولوی خود را پیرو او می داند. از این رو تحقیق در آثار و افکار عطار همواره مورد توّجه محققان ایرانی و غیر ایرانی بوده است. دربار? مفهوم «خدا» نیز که موضوع اصلی این تحقیق است، تاکنون کتاب ها و مقاله های بسیاری نوشته شده است، اما موضوع عطار و تلقی او از خدا و نیز تلقی تیپ هایی که وی در آثارش از آنها استفاده کرده، تاکنون مورد توّجه هیچ پژوهشگری قرار نگرفته است. در مصیبت نامه که یکی از برجسته ترین آثار عطار محسوب می شود، عطار انسان و انگاره های مختلف او را در قالب تیپ های گوناگون اجتماع به تصویر می کشد. در بررسی این تلقی ها متوّجه شدیم که بین آنها و نوع فرهنگ و ویژگی های تیپ هایی که این تلقی ها را مطرح می کنند ارتباطی نزدیک وجود دارد. زیرا تلقی هر کدام از تیپ ها در واقع بازتاب نیازها و ویژگی ها و طرز تفکّر آنهاست. تلقی تیپ دیوانه از خدا، با توّجه به ویژگی هایش و فراغت خاطری که از بسیاری قید و بندها و مصلحت اندیشی ها دارد، ساده و بی پیرایه و فارغ از آموزه های محیطی است؛ دیوانه که در مصیبت نامه تیپی معترض و گستاخ محسوب می شود در مواجهه با امر متعالی و واقعیت غایی که معمولاً از آن به «خدا» تعبیر می شود هم منشی منتقدانه و گستاخانه از خود نشان می دهد. تیپ روستایی، که در ادبیات ما و اصولاً در نگاه عام تیپی ساده اندیش و سطحی نگر است، دربار? خدا نیز تلقی ابتدایی و ساده ای دارد. در تلقی این تیپ هم، خدا مفهومی کاملاً عینی است که بعضاً ویژگی های انسانی دارد. اما در تلقی تیپ عارف خدا بیشتر مفهومی انتزاعی است تا عینی؛ یعنی در تلقی او خدا از آن ویژگی های عینی و انسان پندارانه ای که در نزد تیپ های دیگر دیده می شود به دور است. این تیپ که، برعکس دیوانه، در صدد تبیین امور است تا نقد کردن آنها، در برخورد با امر الهی نیز بیشتر به تفسیر و تبیین می پردازد تا انتقاد از آن. تلفی خود عطار نیز به تلقی عارف نزدیک تر است. عطار، در عین حال که تلقی های خاص خودش را دارد، تلقی های دیگر را هم رد نمی کند.