تحلیل ماهیت تعهدات پیش از قرارداد

تعریف مسأله: قرارداد از دیرباز به عنوان راهکاری موثر در مبادله کالا یا به کارگیری خدمات تلقی می شده و استفاده از آن همواره در بین افراد در جوامع گوناگون و نیز در رابطه دول مختلف دنیا بایکدیگر رایج بوده است. همین رواج بوده که باعث ایجاد عرف های متعددی نیز در این زمینه گردیده است. حقوق قراردادها با توجه به گستردگی آن دارای شاخه های متعدد و زمینه های تحلیلی گوناگون می باشد. تعهدات ناشی از قرارداد یکی از موضوعات مهمی است که در حقوق قراردادها با آن روبرو هستیم. این تعهدات تقسیم بندی متنوعی دارد از جمله تعهدات موجود در زمان مذاکره برای انعقاد قرارداد، تعهدات موجود در قرارداد، تعهدات ناشی از نقض قرارداد، تعهدات ناشی از عدم اجرای قرارداد به طور کامل و مواردی از این دست، که هرکدام می تواند موضوع بحث رساله های متعددی گردد. یکی از انواع تعهدات، تعهدات پیش از قرارداد است. به طور اجمالی مقصود از تعهدات پیش از قرارداد هرگونه عملی در پیش از انعقاد قرارداد است که موجب به وجود آمدن تعهد یا مسئولیت برای فرد در مقابل طرف دیگر می شود. ارائه اطلاعات و راهنمایی های مورد نیاز برای انعقاد معامله و نیز اطلاعات مورد نیاز جهت استفاده صحیح و کامل از مورد معامله در زمره مهم ترین این تعهدات است. این اهمیت تا جایی است که حتی گاهی ممکن است این تصور اشتباه را پیش بیاورد که تنها مصداق و بلکه تنها مفهومی که از تعهدات پیش قراردادی استنباط می شود، ارائه اطلاعات پیش قراردادی است. علی رغم اهمیتی که ارائه اطلاعات دارد، تنها مصداق تعهدات پیش از قرارداد نیست. تعهدات دیگری نظیر تعهد به حفظ اطلاعات افشاء شده در مرحله مذاکرات مقدماتی، تعهد به عدم قطع با سوء نیت مذاکرات و تعهد به عدم عدول از ایجاب از جمله مصادیق دیگر تعهدات پیش از قرارداد هستند. البته در فقه و حقوق ایران هیچ پیشینه ای تحت عنوان خاص تعهدات پیش از قرارداد یا عناوین مشابه به چشم نمی خورد بلکه مفهوم جدیدی است که از حقوق کامن لا اخذ شده و به حقوق ما راه یافته است. در حقوق روز دنیا برای توجیه مسئولیت پیش قراردادی عموما از اصل حسن نیت استفاده می شود. با استفاده از این اصل و نفوذ آن در ارتباطات حقوقی، طرفین به رعایت حسن نیت در طول مراحل انعقاد قرارداد و از جمله در مرحله پیش قراردادی ملزم می شوند. اما در حقوق ما خود اصل حسن نیت و پذیرش آن نیز مورد مناقشه است. لذا با توجه به عدم وجود سابقه فقهی و حقوقی نیاز است تا تعهدات پیش قراردادی را با نهاد های مشابه مقایسه کنیم. در این میان شروط تبانی و میزان اعتبار و نفوذ آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت. علاوه بر این قائل شدن اعتبار برای شروط تبانی و به رسمیت شناختن آن می تواند وسیله ای برای توجیه حسن نیت در حقوق ما باشد. با توجه به توضیحاتی که داده شد، لازم است تا در ابتدای بحث و برای شناسایی تعهدات پیش قراردادی، مرحله پیش قراردادی را مورد شناسایی قرار دهیم. به همین منظور در بخش اول به انعقاد قرارداد و مراحلی که پیش از آن طی می شود، پرداخته خواهد شد. از اعلام اراده تا ایجاب و قبول و نیز مذاکرات پیش قراردادی از جمله مباحث مطروحه در این بخش خواهد بود که در دو فصل طبقه بندی شده است. پس از آشنایی با مرحله پیش قراردادی لازم است تا مصادیق تعهدات پیش قراردادی را مورد شناسائی قراردهیم. تحلیل مصادیق این تعهدات از این لحاظ حائز اهمیت است که دارای تنوع و تفاوت های فراوان هستند که برای شناخت دقیق مفهوم و ماهیت تعهدات پیش قراردادی، باید مورد ارزیابی و تدقیق قرار گیرند. بدین منظور بخش دوم را به معرفی مهمترین مصادیق تعهدات پیش قراردادی اختصاص داده ایم. این مصادیق در سه گفتار دسته بندی شده است. گفتار اول، اختصاص دارد به تعهد به دادن اطلاعات؛ در گفتار دوم تعهد به حفظ اسرار تجاری را مورد مطالعه قرار می دهیم و درگفتار سوم با عنوان منع جلوگیری از تحقق عقد، در ذیل دو بند، منع عدول از ایجاب و منع قطع مذاکرات مورد بررسی قرار می گیرد. اما در بخش سوم و پایانی، به بررسی مبانی تعهدات پیش قراردادی پرداخته ایم. در این بخش با توجه به اهمیت حسن نیت و نقش آن در شناسایی مرحله پیش قراردادی، گفتار اول را به تحلیل این اصل اختصاص داده ایم. در این گفتار جایگاه حسن نیت در نظام های حقوقی دنیا و نیز در قوانین موضوعه ایران بیان خواهد شد. همچنین مبانی قرآنی و روایی موجود برای پذیرش حسن نیت در فقه و حقوق ایران مورد بررسی قرار می گیرد. در گفتار پایانی این بخش نیز توافقات مقدماتی مطالعه می گردد. در این گفتار، بند اول به توافقات مقدماتی صریح اختصاص داده شده؛ بند دوم نیز در رابطه با توافقات مقدماتی غیرصریح یا شروط تبانی است، که جایگاه شروط تبانی را در فقه و حقوق ایران به تصویر می کشد. شروط تبانی علاوه بر اینکه می توانند به عنوان مبنایی مستقل برای پذیرش تعهدات پیش قراردادی مطرح گردند، به عنوان وسیله ای برای توجیه اصل حسن نیت در حقوق ایران نیز کاربرد دارند. لذا به طور مفصل، در بند پایانی از گفتار آخر به این موضوع پرداخته ایم. طرح سوال های اصلی تحقیق: 1. تعهدات پیش از قرار دادی چه مصادیقی را در برمی گیرد؟ 2. آیا حسن نیت و شروط بنایی می توانند به عنوان مبنایی برای تعهدات پیش قراردادی مورد شناسایی قرارگیرند؟ 3. وضعیت نفوذ و اعتبار شروط بنایی در فقه و حقوق ما چگونه است؟ 4. موضع قانون در مورد تعهدات پیش از قرارداد چیست؟ فرضیه های اصلی تحقیق: 1. مقصود از تعهدات پیش از قرارداد در واقع ارائه اطلاعات کافی، منع افشای اسرارتجاری و منع هرگونه عملی است که مانع تحقق عقد گردد. 2. تعهدات پیش قراردادی از جمله شروطی هستند که طرفین، عقد را مبتنی بر آن منعقد می کنند. 3. در ماده 1113 و 1128 ق. م به طور ضمنی از شرط بنایی یا تبانی یاد شده و اعتبار آن مورد تایید قرار گرفته است. 4. در قوانین مختلف ما، مصادیق تعهدات پیش قراردادی و پذیرش آن به چشم می خورد. سوابق پژوهشی موضوع: با بررسی های به عمل آمده مشخص شد، هیچ رساله یا تحقیقی که به طور مستقیم موضوع را مورد مطالعه قرار داده باشد وجود ندارد و تنها در برخی از آثار به طور پراکنده و مختصر مطالبی در این خصوص طرح شده است از جمله با مراجعه به منابع انگلیسی نظیر: "a transactional view of property rights" نوشته شده توسط رابرت مرجس و "discharge of contracts" نوشته آرتور کوربین می توان جلوه هایی از تعهدات پیش از قرارداد را ملاحظه کرد. اصولاً حقوق قراردادها بر اساس توافق دوجانبه ایجاد می شود. تا زمانی که طرفین به صورت متقابل توافق نکنند، قراردادی وجود ندارد و در نتیجه هیچ مبنایی برای مسئولیت قراردادی وجود ندارد. این در حقیقت همان معنایی است که از مفهوم حقوقی رضایت برداشت می شود. در زمینه ارائه اطلاعات لازم باید گفته شود که: برخی مواقع نیازی نیست که طرفین اطلاعات گسترده ای برای انجام یک معامله به کار گیرند، اما مواردی هستند که نیاز به ارائه اطلاعات گسترده دارند. معامله کنندگان بالقوه برخی مواقع باید به اندازه کافی اطلاعات را در روند مذاکرات برای انعقاد قرارداد بیان کنند. این امر مخصوصا در جایی که بایع مال پیچیده ای را می فروشد که درک ویژگی ها و کیفیات آن برای خریدار دشوار است، بسیار لازم به نظر می آید. در زمینه مبنای ایجاد مسئولیت در مسئولیت های پیش از قرارداد نیز می توان گفت که: اکثر تئوری های مسئولیت پیش از قرارداد یا از ایجاب الزام آور یا از نوعی از جبران خسارت نشأت می گیرد. تئوری ایجاب الزام آور با این تدبیر ساده که هیچ گونه تعهدی ایجاد نشده است، می تواند نادیده انگاشته شود. در عوض، در جایی که طرفین اطلاعات با ارزشی را در روند مذاکراتی که بعدا به هم خورده است، بیان کرده اند، نظریه جبران خسارت در برخی موارد، مبنای موثری برای جبران خسارت است. بیان روش و مراحل انجام کار تحقیق: روش تحقیق در این رساله توصیفی- تحلیلی است. بدین نحو که اطلاعات و اسناد لازم از طریق مراجعه به کتابخانه و منابع الکترونیکی موجود بویژه از طریق مراجعه به منابع انگلیسی ومطالعه و فیش برداری جمع آوری گردیده و پس از تجزیه و تحلیل، نتایج مورد انتظار استنتاج خواهد شد. البته به دلیل آنکه در این زمینه مطالعات چندانی در حقوق داخلی ما صورت نگرفته است عمده منابع مورد مطالعه به زبان انگلیسی هستند که از طریق مراجعه به پایگاه های علمی و اطلاعاتی اینترنتی به دست آمده اند و سپس از طریق ترجمه این منابع به زبان فارسی و انطباق دادن آن با عناوین مشابه در حقوق ایران و بررسی سایر زمینه ها و مسائل مرتبط آن در حقوق داخلی، سعی در ایجاد پیوند بین منابع حقوقی ایران و منابع انگلیسی شده است. نتایج علمی قابل پیش بینی از تحقیق: با عنایت به اینکه موضوع مورد بحث تاکنون به طور مستقل و جامع در حقوق ایران مورد مطالعه قرار نگرفته به نظر می رسد این تحقیق باب جدیدی را در زمینه حقوق تعهدات می گشاید که پیش از این جایگاهی در حقوق داخلی ما نداشته است. همچنین از آن جا که این موضوع در نزد قضات و دادگاه های ما شناخته شده نیست، انتظار می رود پس از اتمام تحقیق، جایگاه تعهدات پیش از قرارداد در فقه و حقوق ایران مشخص شود و با رسیدن به این نتیجه که تعهدات پیش از قرارداد به عنوان شروط بنایی لازم الوفا هستند و تخلف از آن ها الزام به جبران خسارت را به همراه می آورد قضات و حقوقدانان را در رسیدگی به اختلافاتی از این دست راهگشا باشیم. علاوه بر این تحقیق پیش رو با توجه به قوانین متفرقه ای نظیر قانون تجارت الکترونیک، به مقنن در پیش بینی و تدوین قوانین جامع، یاری خواهد رساند.