بررسی تطبیقی تاریخ نگاری محلی گیلان از قرن نهم تا یازدهم ه.ق

تاریخ نگاری محلی گیلان در فاصله ی قرون نهم تا یازدهم هـ . ق، به دلایل چندی رشد و رونق چشمگیری یافت. ضعف حکومت مرکزی و قدرت گرفتن حکومت های محلی در این منطقه را می توان از مهمترین عوامل این امر شمرد. برای شناخت تاریخ نگاری این دوره بررسی آثار برجای مانده ضروری به نظر می رسد از این روی این رساله به بررسی سه اثر ارزشمند از آن عصر پرداخته است. تاریخ گیلان و دیلمستان تألیف سید ظهیر الدین مرعشی نخستین اثرارزشمند در این زمینه به شمار می رود. مرعشی در این کتاب حوادث سالهای حدود 763 تا 894 هـ . ق را به نگارش در آورده است. پس از آن تاریخ خانی، شامل حوادث و رویدادهای چهل ساله ی گیلان در فاصله ی سال های 880 تا 920 هـ . ق است که توسط علی بن شمس الدین بن حاجی حسین لاهیجی تألیف شده است. تاریخ گیلان اثر ارزشمند دیگری است که در این مجموعه به چشم می خورد. این کتاب به تألیف ملا عبدالفتاح فومنی، رویداد ها و حوادث گیلان در فاصله ی سالهای 923 تا 1038 هـ . ق را شامل می شود. چنانکه پیداست، پیوستگی زمانی آثار مورد نظر از امتیازات تاریخ نگاری این بخش از شمال ایران به شمار می رود. پژوهش حاضر رویکردی تطبیقی به متون مورد نظر دارد و با مبنا قرار دادن رویکرد های سیاسی، مذهبی و اجتماعی مورخان، روش و بینش تاریخ نگاری آنها را مورد مقایسه و بررسی قرار داده است. بر این اساس ضمن تحلیل میزان بازتاب هر یک از رویکردهای فوق در آثارشان، سیر تاریخ نگاری محلی در اندیشه ی مورخان، مورد بررسی قرار گرفته است. به تحقیق در تاریخ گیلان و دیلمستان و تاریخ خانی، مورخان، بیشتر تحت تأثیر جو حاکم و اقتدار حاکمان کیائی قرار گرفته اند، در نتیجه در آثار آنها جریان های سیاسی از اولویت برخوردارند و صورت تاریخ های دودمانی به خود گرفته اند از این رو جانبداری مورخانی نظیر مرعشی و لاهیجی از حاکمان کیائی در کتابهایشان به طور واضح مشهود است و این نگرش آنها نسبت به حاکمان وقت موجب شده است تا گزارش های تاریخی آنها کم و بیش در جهت حمایت از امیران خود قرار گیرد در حالی که در تاریخ گیلان، مورخ در پی آشفتگی اوضاع سیاسی و سقوط حکومت های محلی وقت، با دیدگاهی متفاوت به جریان های تاریخی نگریسته و از منظری وسیع تر و با نگرشی اجتماعی و جامعه شناختی نیز، به تحلیل رویدادها پرداخته است. از این رو با تأمل در نگرش فومنی به پدیده های تاریخی، سیری تکاملی در اندیشه ی تاریخ نگاری محلی این سرزمین مشهود است.