بینامتنی در دیوان ابن الفارض مصری

یکی از شیوه های بررسی متون عرفانی که تا کنون توجه چندانی به آن نشده است، مطالعه ی بینامتنی این متون است. بینامتنی یعنی خواندن متن با توجه به متون دیگر، و مبتنی بر این اندیشه است که متن نظامی بسته و مستقل نیست و هیچ متنی در خلأ پدید نمی آید و در خلأ ادراک نمی شود و هر متنی خواسته یا ناخواسته با متون دیگر ارتباط دارد. نظریه بینامتنیت در اواخر دهه ی شصت توسط ژولیا کریستیوا در خلال بررسی هایی که بر آراء و افکار میخائیل باختین داشت - خصوصاً در بحث پیرامون مکالمه گری وی- ارائه شد. بدون شک هر شاعری ـ خصوصاً شاعرانی که جنبه دینی قوی دارند ـ از کتب دینی تأثیر پذیرفته اند. سلطان العاشقین ابن فارض مصری یکی از طلایه داران شعر عصر ایوبی به واسطه ی تعالیم دینی که در کنار اساتید مشهور زمانه ی خود گذرانده، در دیوانش تأثیرات گسترده ای از متون دینی (قرآن کریم، حدیث شریف نبوی و علوم اسلامی و شرعی) دیده می شود و سعی کرده که این متون را در راستای افکار خود تأویل و تبیین نماید. بینامتنی دینی در دیوان ابن فارض مصری در قالب موضوعات مختلف و با استفاده از الفاظ، معانی، داستان ها و شخصیت های قرآنی و صحابه گرامی پیامبر (ص) و مفاهیم و اصطلاحات علوم شرعی صورت گرفته است و بازتاب متون و مفاهیم دینی در دیوان ابن فارض به وضوح قابل مشاهده و توانسته با تداخل متون دینی در اشعارش به اهداف و افکار خود نائل گردد. کنش و واکنش بین متون دینی و اشعار ابن الفارض نشان از توانایی و ذکاوت شاعر در به کارگیری این متون در اشعارش دارد. استفاده شاعر از الفاظ و جملات قرآن و احادیث، بر اساس روش و منهج مفسران و فقهاء نمی باشد بلکه تابع گرایش صوفیان در فهم آیات قرآنی و احادیث است که بیشتر جنبه ی رمزی و تأویل آن ها را مدّ نظر دارد و از پوسته به هسته ی آن عبور می کند. در راستای منهج صوفیانه اش در تأویل آیات و احادیث وی از مقوله ی ساختار شکنی و آشنا زدایی بهره برده، که در اقتباس از قرآن کریم و حدیث شریف قابل مشاهده است اما این آشنا زدایی نه در جهت کوچک شمردن آیات و احادیث، بلکه در جهت رفعت بخشیدن به مفاهیم دینی و عرفانی به کار برده است. این پایان نامه بر آن است تا این تأثیرات را یافته و به نقد بینامتنیت آن ها و توضیح عرفانی آیات، احادیث نبوی و اصطلاحات علوم شرعی بپردازد. واژه های کلیدی: بینامتنی، دین، دیوان، ابن فارض مصری.