از خود بیگانگی در میان کارکنان چاپخانه رواق تهران 90/1389

این پژوهش در بزرگ ترین چاپخانه خصوصی کشور(چاپخانه رواق) انجام شده که هدف از آن مطالعه از خود بیگانگی در میان کارکنان آن بوده است. به همین منظور، برای فرضیه های پژوهش، متغیرهای مستقل ناخرسندی شغلی، بی قدرتی، کنترل و نظارت مدیران و پایگاه اجتماعی،اقتصادی انتخاب شد و کوشش شد رابطه آنها با متغیر وابسته از خود بیگانگی بررسی شود. روش پژوهش پیمایشی و از نوع توصیفی است و از آنجا که به بررسی رابطه متغیرهای بالا با متغیر از خود بیگانگی می پردازد از نوع مطالعات همبستگی است. روش نمونه گیری از نوع نمونه گیری تصادفی ساده است و ابزار گردآوری داده ها پرسش نامه بوده که با نرم افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتیجه کلی: با رگرسیون چندمتغیری گام به گام تنها دو متغیر کنترل و نظارت مدیران و ناخرسندی شغلی وارد معادله شد که در مجموع 5/32 درصد تغییرات از خود بیگانگی را تبیین می کردند. خلاصه تحلیل رگرسیون نشان داد که کنترل و نظارت مدیران بیشترین تأثیر را بر از خود بیگانگی داشته است. در واقع، کنترل و نظارت مدیران 3/30 درصد و ناخرسندی شغلی 2/2 درصد از خود بیگانگی را تبیین می کرد و دو متغیر دیگر (بی قدرتی و پایگاه اجتماعی،اقتصادی) تأثیر ناچیزی بر از خود بیگانگی داشته اند. در فصل اول علاوه بر بیان مسئله،اهمیت پژوهش،اهداف،فرضیه هاو مدل پژوهش به قلمرو پژوهش ، محدودیت های پژوهش و تعریف متغیرهای مستقل و وابسته پرداخته شده است. قلمرو پژوهش با سه مولفه موضوعی، زمانی و مکانی شناخته می شود. به لحاظ موضوعی ، پژوهش به بررسی از خود بیگانگی با استفاده از نظریات کارل مارکس و هری بریورمن خواهد پرداخت که در اواخر سال 1389 خورشیدی آغاز و پیش بینی می شود تا شهریور ماه 1390 ادامه پیدا کند (زمانی). همچنین این پژوهش در چاپخانه رواق تهران (مکانی) به آدرس تهران، ابتدای بزرگراه فتح، جنب بیمارستان شریعت رضوی انجام می شود. محدودیت ها و مشکلات پژوهش یکی از مشکلات پژوهش اشتغال نگارنده در این چاپخانه است. این موضوع از این لحاظ نگران کننده است که احتمالاً کارکنان با انگیزه های متفاوت از پاسخ گویی دقیق به پرسش ها طفره خواهند رفت. بنابراین، ضروری است که با استفاده از تعدادی پرسشگر به این امر مبادرت شود که در نتیجه هزینه هایی را برای پژوهش به دنبال خواهد داشت. نکته دیگر، زمان پاسخ گویی کارکنان به پرسشنامه خواهد بود. در ساعات پایانی، کارکنان برای ترک چاپخانه عجله دارند. آنها خسته هستند و می خواهند به سرعت به منزل و نزد خانواده خود بازگردند که امکان بی توجهی در پاسخ به پرسش ها را در پی خواهد داشت. در ساعات اولیه نیز، کارکنان برای معرفی خود به مسئوول و حضور در قسمت مربوط شتاب می ورزند. در نتیجه ضرورت دارد که پرسشگرها در اوقات استراحت محدود آنها به تکمیل پرسش نامه ها بپردازند. نکته دیگر، وجود 2 یا 3 نوبت در بخش های گوناگون چاپخانه است که جهت فراگیری نمونه گیری و عدم تأثیرگذاری پاسخ گویان بر یکدیگر، پرسشگر لازم است در زمان ها و نوبت های متفاوت مأموریت خود را به انجام رساند. آخرین نکته، دریافت مجوزهای لازم برای پژوهش و تکمیل پرسش نامه هاست. با وجود هماهنگی اولیه(پیش از گزینش موضوع و عنوان پایان نامه) با مدیر تولید(یکی از سهامداران عمده چاپخانه) که به نظر می رسید نماینده سایر مدیران نیز باشد، در زمان توزیع پرسش نامه ها میان کارکنان، آن چه که «تأیید پرسش نامه» از سوی مدیران خوانده می شد زمان انجام پژوهش را با کندی روبرو کرد. این پرسش نامه پس از سه جلسه گفتگو با مدیران که در مجموع حدود چهار ساعت به طول کشید، نهایتا پس از 11 روز تأیید شد. مجموعه این مشکلات منجر به صرف زمان زیادی جهت تکمیل پرسش نامه ها شد که در نتیجه به زمان بر بودن امر پژوهش منجر گردید. در نهایت، نگارنده به منظور تشویق آزمودنی ها تصمیم گرفت به هر یک از افراد جمعیت نمونه یک خودکار چهاررنگ هدیه بدهد که این موضوع به هزینه های پژوهش افزوده شد. در فصل دوم به تاریخچه و خاستگاه از خود بیگانگی،مطالعات داخلی و خارجی مرتبط با مفهوم بیگانگی،چهار پایان نامه، از خود بیگانگی در سینما و ادبیات و نظرات هگل،باوئر، فوئرباخ،فروم،دورکیم،مرتن،پارسونز،مارکس،وبر،زیمل،لوکاچ،شوتز،بریورمن و سیمن اشاره شده است. چارچوب نظری نیز از نظرات کارل مارکس و هری بریورمن شکل یافته است. جامعه آماری شامل کارکنان چاپخانه رواق اعم از کارگران و کارمندان خواهد بود که حجم آن مشتمل بر 250 نفر است.با استناد به جدول کوکران(chocran) که برای جامعه آماری 250 نفره جمعیت نمونه 148 نفری تعیین شده است، یک نمونه یکصد و پنجاه نفری انتخاب شده است.با انجام یک پیش آزمون (pretest) با حجم 15 نفر و استفاده از آلفای کرونباخ نسبت به پایایی پرسشنامه آگاهی نسبی حاصل شد. سپس پرسش نامه به رویت اساتید راهنما و مشاور و همچنین یکی دیگر از اساتید رسید و آنها نیز نظرات کارشناسی خود را بیان کردند تا روایی آن نیز تأیید شود و پس از آن، گویه های نامناسب اصلاح گردید.گروه کارکنان که شامل کارگران و کارمندان خواهد بود واحد تحلیل این پژوهش قرار می گیرند. در فصل چهارم بخشی به آمار توصیفی اختصاص یافته که شامل توزیع فراوانی جمعیت نمونه و متغیرهای مستقل و وابسته است و بخش دیگر شامل تحلیل داده های پژوهش است. فصل پنجم به نتایج و پیشنهادها اختصاص یافته است.کارشناسان این چاپخانه 3/1% سرپرستان و مدیران 12% جمعیت نمونه را تشکیل می دادند و مابقی کارگر و کارمند بودند. این موضوع از این جهت اهمیت دارد که نشان دهنده حجم زیاد مدیران و سرپرستان می باشد. در واقع، به طور تقریب، بازای هر 8 نفر یک سرپرست مشاهده می شود. بر اساس یافته های پژوهش 24% ناخرسندی شغلی کم ، 3/39% ناخرسندی شغلی متوسط و 7/36 % ناخرسندی شغلی زیاد داشتند. همچنین، احساس بی قدرتی 3/5 % در سطح کم، 50 % در سطح متوسط و 7/44 % در سطح زیاد است. 7/18% در سطح پایین احساس می کردند که تحت کنترل و نظارت مدیران قرار دارند. 38 % پاسخگویان در سطح متوسط این احساس را تجربه می کردند و 3/43% آنها در سطح بالا دچار این احساس بودند. پایگاه اجتماعی و اقتصادی 12 % از پاسخگویان در سطح پایین بود. پایگاه اجتماعی و اقتصادی 72 % جمعیت نمونه در سطح متوسط و پایگاه اجتماعی و اقتصادی 16 % از آنها در سطح بالا بود. بعلاوه، 3/9 % جمعیت نمونه در سطح کم احساس انزوا داشتند. 70 % در سطح متوسط و 7/20 % در سطح زیاد این احساس را تجربه می کردند. 7/6 % پاسخگویان در سطح کم احساس بی تفاوتی داشتند. 70 % در سطح متوسط و 3/23 % در سطح زیاد دارای احساس بی تفاوتی هستند. بی هنجاری 7/2 % آزمودنی ها در سطح کم ، 32 % در سطح متوسط و 3/65 % در سطح زیاد است. همچنین، 4/11 % از پاسخگویان در سطح کم، 3/47 % در سطح متوسط و 3/41 % در سطح زیاد احساس بی معنایی را تجربه می کردند. از خود بیگانگی 6/2 % آزمودنی ها در سطح کم است. 7/62 % آنها در سطح متوسط و 7/34 % آنها در سطح زیاد از خود بیگانه هستند. در فرگرد دوم به این موضوع اشاره شد که رابرت بلونر تکنولوژی را عاملی موثر بر از خود بیگانگی می داند که باعث ناتوانی و احساس بی قدرتی کارگر است. او در سال 1960 صنعت چاپ را به عنوان صنعتی افزارمند می دانست که کارگر در آن احساس بیگانگی کمی دارد؛ زیرا تکنولوژی افزارمند به کارگران این اجازه را می دهد که با توسل به مهارت های سنتی کار کنند و نظارت نسبتاً زیادی بر ابزار و فنون داشته باشند. نگارنده با اشاره به دیجیتالی شدن صنعت چاپ در زمان کنونی، گویه "دستگاه ها، ماشین آلات و کامپیوترها کار مرا آسان تر کرده است" را به پرسش گذاشت و در جستجوی پاسخ آزمودنی ها به این نتیجه رسید که 7/4 % جمعیت نمونه با این گویه کاملاً مخالف بودند. 3/9 % مخالف، 3/15 % بی تفاوت، 7/44 % موافق و 26 % کاملاً موافق بودند. در تحلیل داده ها و در جستجوی همبستگی متغیرهای مستقل با از خود بیگانگی از ضریب همبستگی پیرسون بهره گرفته شد که نتایج به این شرح است: در فرضیه اول(به نظر می رسد ناخرسندی شغلی با از خود بیگانگی رابطه معنادار دارد.) ضریب همبستگی پیرسون برای ناخرسندی شغلی و از خود بیگانگی با احتمال کمتر از 001/0 و 438/0=r معنادار بود. بنابراین، ناخرسندی شغلی با از خود بیگانگی رابطه معنادار دارد. در فرضیه دوم( به نظر می رسد بی قدرتی با از خود بیگانگی رابطه معنادار دارد.) ضریب همبستگی برای بی قدرتی و از خود بیگانگی با احتمال کمتر از 001/0 و 448/0=r معنادار بود. بنابراین، بی قدرتی با از خود بیگانگی رابطه معنادار دارد. در فرضیه سوم( به نظر می رسد کنترل و نظارت مدیران با از خود بیگانگی رابطه معنادار دارد.) ضریب همبستگی پیرسون برای کنترل و نظارت مدیران و از خود بیگانگی با احتمال کمتر از 001/0 و 551/0=r معنادار بود. در نتیجه، کنترل و نظارت مدیران با از خود بیگانگی رابطه معنادار دارد. در فرضیه چهارم ( به نظر می رسد پایگاه اجتماعی، اقتصادی کارکنان با از خود بیگانگی رابطه معنادار دارد.) ضریب همبستگی پیرسون برای پایگاه اجتماعی، اقتصادی کارکنان و از خود بیگانگی با توجه به این نکته که 05/0 <sig است معنادار نبود. با این حال، برای برآورد میزان تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیر وابست? از خود بیگانگی از رگرسیون چندمتغیری گام به گام (step wise) استفاده شد. ضریب همبستگی مبنایی برای تعیین دقت برآورد رگرسیون است. تحلیل رگرسیون این امکان را برای پژوهشگر ایجاد می کند که تغییرات متغیر وابسته را از طریق متغیرهای مستقل پیش بینی و سهم هر یک از متغیرهای مستقل را در تبیین متغیر وابسته تعیین کند. بنابراین به منظور تعیین سهم هر یک از عوامل چهارگانه( ناخرسندی شغلی، بی قدرتی، کنترل و نظارت مدیران، پایگاه اجتماعی، اقتصادی کارکنان) در از خود بیگانگی از آزمون گام به گام استفاده شد. با رگرسیون گام به گام تنها دو متغیر کنترل و نظارت مدیران و ناخرسندی شغلی وارد معادله شد که در مجموع 5/32 % تغییرات از خود بیگانگی را تبیین می کردند. خلاصه تحلیل رگرسیون نشان داد که کنترل و نظارت مدیران بیشترین تأثیر را بر از خود بیگانگی داشته است. در واقع، کنترل و نظارت مدیران 3/30 % و ناخرسندی شغلی 2/2 % از خود بیگانگی را تبیین می کرد و دو متغیر دیگر (بی قدرتی و پایگاه اجتماعی، اقتصادی) تأثیر ناچیزی بر از خود بیگانگی داشتند. پس می توان نتیجه گرفت که فرضیه دوم و چهارم پژوهش تأیید نشده و تنها فرضیه های اول و سوم مورد تأیید قرار گرفته است. همچنین به نظر می رسد که در تبیین از خود بیگانگی عوامل دیگری سهیم بوده اند که یا در پژوهش وارد نشده اند یا از دید پژوهشگر پنهان مانده اند. یکی از کارهایی که در این پژوهش و در بخش تحلیل داده ها صورت گرفت پرداختن به رابطه همبستگی متغیرهای مستقل با آنچه که ابعاد از خود بیگانگی یا آنچه در فرگرد اول به عنوان تعریف عملیاتی از خود بیگانگی ذکر شده است می باشد. در تعریف عملیاتی از خود بیگانگی چهار عنصر انزوا، بی تفاوتی، بی هنجاری و بی معنایی در فرگرد اول ذکر شد. نگارنده در تنظیم پرسش نامه هر یک از این چهار عنصر را به سنجش گذاشت و در بخش تحلیل داده ها به رابطه یابی متغیرهای مستقل با آنها به وسیله ضریب همبستگی پیرسون اقدام کرد. نتیجه گیری های بعدی مربوط به متغیرهای شخصی جمعیت نمونه است که شامل سمت، تحصیلات، درآمد، سن، سابقه کار، قسمت کاری، نوع استخدام، جنسیت و وضعیت تأهل می باشد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه (one way anova)بیانگر این بود که تحصیلات و درآمد بر از خود بیگانگی تأثیر معنادار دارد اما سمت پاسخگویان بر از خود بیگانگی تأثیری نداشت. طبق نتایج این آزمون میانگین از خود بیگانگی در افرادی که مدرک کارشناسی داشتند بیشتر و در بیسوادان کمتر بود. همچنین افرادی که درآمدشان کمتر از 400 هزارتومان بود میانگین از خود بیگانگی کمتری داشتند و افرادی که درآمدشان بین 700 تا 900 هزار تومان بود بیشترین میانگین از خود بیگانگی را از آن خود کرده بودند. به علاوه، نتایج این آزمون نشان داد که متغیرهای شخصی سن، سابقه کار، قسمت کاری و نوع استخدام بر از خود بیگانگی تأثیر نداشته است. از آزمون t برای گروه های مستقل استفاده شد. نتایج آزمون t نشان داد که وضعیت تأهل بر از خود بیگانگی تأثیر معنادار داشته است اما جنسیت افراد پاسخگو تأثیری بر از خود بیگانگی نداشت. آنچه از این آزمون برآمد این بود که افراد متأهل با میانگین 54/3 از افراد مجرد با میانگین 1/3 بیشتر از خود بیگانگی را تجربه می کنند. پیشنهادهای حاصل از پژوهش همانگونه که از نتایج پژوهش بر می آید، دو متغیر کنترل و نظارت مدیران و ناخرسندی شغلی بیشترین تأثیر را بر از خود بیگانگی داشتند. در نتیجه تمرکز پیشنهادهای مرتبط با پژوهش بر این دو متغیر خواهد بود. با توجه به مشاهدات نگارنده طی 5/3 سال اشتغال در این چاپخانه، به نظر می رسد مدیران ارشد این مجموعه از توانایی لازم برای اداره امور برخوردارند. با این حال، مدیران میانی و مدیران جزء یا به عبارتی سرپرستان و سرشیفت ها دوره های آموزشی لازم را درباره سمت خود پشت سر نگذاشته اند. بنابراین، پیشنهاد می شود که به سرپرستان و سرشیفت ها شیوه های حل مسئله و روش های برخورد اقناعی(در مقابل برخوردهای آمرانه و قهرآمیز) آموزش داده شود. گردش های یک روزه در طبیعت با حضور کارکنان، سرپرستان، سرشیفت ها و مدیران به همبستگی و یگانگی کارکنان و مدیران کمک خواهد کرد. پیشنهاد دیگر، تشکیل گروهی از کارکنان است که دارای ذوق هنری و نگاه زیبایی شناختی باشند تا مدیریت بتواند نظر آنها را در مورد زیباسازی محیط کار جویا شود که به نظر می رسد به احساس سهیم بودن کارکنان در تصمیم گیری های مدیران کمک می کند. آزمایش کلاسیک مایو نشان داده است که حتی اگر کار کسل کننده باشد، چنانچه کارگران بدانند در کاری شرکت دارند که به وسیله فردی با استعداد و با روح که توانایی برانگیختن علاقه و مشارکت آنان را دارد رهبری می شود، به آن دل خواهند بست(فروم،1387، ص139). نکته دیگر، همان طور که در فصل اول بیان شد، تلفیق مالکیت و مدیریت در این مجموعه است. به نظر می رسد زمانی که سرمایه مالی یک مجموعه تجاری از یک سطح مشخص فراتر رفت، لازم است که مالکین اداره امور را به عهده مدیران که در واقع، حکم همکار را با کارکنان دارند بگذارند. اشتراک شخصیت مدیر با شخصیت مالک از آنان نه چهره یک مدیر بلکه چهره یک رئیس را تصویر می کند. به طور عموم، مالکین به سودهای کوتاه مدت فکر می کنند و روش مدیریتی خود را بر اساس آن تنظیم می کنند. اما مدیران با آینده نگری سود بلندمدت را در نظر می گیرند، هرچند ممکن است این موضوع هزینه هایی نیز به همراه داشته باشد. در مورد ناخرسندی شغلی، یکی از فاکتورها، درآمد کارکنان است. در پرسش های عمومی پرسش نامه، میزان درآمد کارکنان به این شکل سوال شده بود: درآمد(حقوق+اضافه کار+کارانه). بررسی فراوانی پاسخ ها به این پرسش نشان می داد 6 % در پاسخ به این پرسش تنها حقوق را مد نظر داشته اند. تعدادی ازافراد اضافه کار را نیز در نظر گرفته بودند و افراد کمی(7/12 %) کارانه را جزء درآمد محسوب کرده بودند. آنچه در قراردادهای کارکنان مشاهده می شود تنها ذکر حداقل حقوق قانونی است که هر سال از سوی وزارت کار اعلام می شود. به عبارت دیگر، 6 % از کارکنان آنچه را امضا کرده اند به مثابه درآمد خود پنداشته اند. حال آنکه به سایر منابع درآمد خود توجه نکرده اند. در گفتگو با مدیران ارشد مشخص شد که این موضوع به وسیله تدوین نظام جدید حقوق و دستمزد در حال بررسی و اصلاح است که به نظر می رسد در آینده بر میزان ناخرسندی شغلی تأثیرگذار باشد. به خصوص در شرایط کنونی که با هدفمندی یارانه ها گرانی و تورم کم نظیری وضعیت اقتصادی کارکنان را متأثر کرده است. نتایج پاسخ های داده شده به پرسش «امکانات رفاهی» نشان دهنده رضایتمندی مناسبی بود، با این حال پیشنهاد می شود با اجاره یک سالن یا زمین ورزشی میزان رضایت از امکانات رفاهی را افزایش داد. ایجاد گروه های ورزشی در محیط کار(ایجاد گروه غیر رسمی درون گروه رسمی) ممکن است مانند گمینشافت فردیناند تونیس عمل کند و همبستگی در میان کارکنان را افزایش دهد. در پایان به پژوهش رابرت بلونر در مورد چهار صنعت عمده امریکا استناد می کنیم. بلونر پایین بودن سطح از خود بیگانگی را در بین کارگران صنایع شیمیایی ناشی از مدیریت روشن بینانه یا پیشرو (متغیر کنترل و نظارت مدیران) به اضافه دستمزدهای بالا (متغیر ناخرسندی شغلی) می داند(توسلی، 1387،ص105). پیشنهادهای جانبی یکی از این پیشنهادها می تواند تدارک وسایل سرگرمی هدفمند باشد. نصب تخته هدف گیری به تمرکز کارکنان کمک شایانی خواهد کرد. آنها با نشانه روی سیبل پیش روی خود هدفمندی در زندگی را در ناخودآگاه خود تقویت می کنند. همچنین استفاده از شطرنج در محیط کار به کارکنان می آموزد که مسائل خود را با تفکر حل کنند و از روش های هنجارمند برای حل مشکلات خود استفاده کنند. شطرنج نیروی تفکر را در افراد افزایش می دهد و به نظر می رسد رقابت هنجارمند را در آنها تقویت کند. امکان استفاده کارکنان و خانواده های آنها از شهربازی، سینما، تئاتر، کنسرت های موسیقی و رستوران های درجه یک، هم به پیوندهای خانوادگی کارکنان کمک می کند و هم احساس رضایتمندی از شغل را تقویت خواهد کرد. پیشنهاد دیگر، استفاده از رنگ های شاد و فضای سبز عمودی (به دلیل کمبود فضا) و موسیقی معناگرا در محیط کار است که می تواند کارکنان را از کسالت دور کند. مورد دیگر، استفاده از نوشته هایی است که دارای محتوای منسجم کننده و مسئولیت آور باشد. و در نهایت، می توان به تهیه یک خبرنامه داخلی اقدام کرد که اخبار متنوعی از کارکنان، محیط کار، موفقیت فرزندان آنها، تبریک روز تولد کارکنان و فرزندان آنها، اعلام تسلیت به کارکنانی که عزیزان خود را از دست داده اند، اعلام اسامی کارکنانی که مورد تشویق قرار گرفته اند، برگزاری مسابقات فرهنگی و ... را به انتشار گذارد. پیشنهاد برای پژوهشگران پسین به پژوهشگران پسین پیشنهاد می شود در پژوهش های میدانی از سایر روش های نمونه گیری مانند خوشه ای و طبقه ای بهره گیرند. همچنین امکان بهره گیری از روش تحلیل عاملی(factor analysis) در تحلیل داده ها نیز می تواند وجود داشته باشد. در پژوهش های اسنادی پیشنهاد می شود به بیگانگی در هنر، ادبیات، سیاست، مذهب، خانواده، فرهنگ و آموزش پرداخته شود.