نحلیل ساختاری و روایی مصیبت نامه عطار

امروزه فقدان واحدهای مکفی بررسی ادبیات معاصر و آشنایی با نظریه ها و نظریه پردازان شاخص، امری ملموس در عرصه مطالعات دانشگاهی می باشد؛ ازسوی دیگر ادبیات غنی کلاسیک فارسی که بی شک رمز جاودانگی آن استظهار به مبانی غنی عرفانی است از جهت اعتباری که برای معتقدان خود دارد و از جهت در بر داشتن مباحثی درباره بینش آدمی نسبت به خویشتن، جهان و خدا حائز اهمیت است. در این میان لزوم نگریستن از دیدی نو به متون کلاسیک ادبی احساس می شود. نگارنده در این تحقیق به منظور آشنایی با یکی از نظریه های معاصر در عرصه نقد ادبی و تطبیق آن با یکی از متون عرفانی ادب فارسی، تحلیل مصیبت نامه عطار را از بعد ساختاری و روایی مد نظر قرار داده است. ریشه ساختارگرایی به فرمالیسم و مکتب پراگ (زبان شناسان روسی) می رسد. فرمالیسم یکی از مکاتب نقد ادبی درحوزه بررسی ادبیات از دیدگاه زبان شناسی است. به عقیده فرمالیست ها ادبیات یک مسئله صرفا زبانی است و لذا می توان گفت که زبان ادبی یکی از انواع زبان هاست و باید به آن از دیدگاه زبان شناسی نگریست. فرمالیست ها به جای تحلیل محتوای متون، تحلیل فرم آن را مد نظر خود قرار داده و معتقد بودند که محتوا صرفاً انگیزه ای برای فرم است. از نظر آنان زبان ادبی مجموعه انحرافاتی از هنجار متداول زبان و اثر ادبی مجموعه ای از تمهیداتی چون وزن، قافیه و ... است. نظریه فرمالیسم ریشه در نظریات فردینان دو سوسور، زبان شناس سوئیسی دارد. او معتقد است که زبان نظامی است متشکل از نشانه هایی که باید همانند نظامی کامل در یک برهه زمانی خاص مورد مطالعه قرار بگیرند؛ یعنی به روش همزمانی و نه در جریان تحول تاریخی آن، یعنی روش درزمانی. او این نشانه ها را متشکل از یک تصویر آوایی (دال) و یک مفهوم و معنی (مدلول) می داند که به صورت قراردادی و نه طبیعی برای آن دال انتخاب شده است. اما نقطه نظر اصلی او در تعریف جدیدی است که از زبان ارائه داده و برای آن دو وجه زبان و گفتار قایل شده است. زبان نهادی اجتماعی است که فرد قادر به خلق یا تغییر آن نیست اما گفتار، فعلی فردی است که به انتخاب فرد بستگی دارد. از نظر فرمالیست ها نیز مهم ترین عنصر اثر ادبی، زبان و ساختار آن است. اثر ادبی متنی است که در آن شاعر یا نویسنده با به کار گرفتن روش هایی، زبان متداول را در هم می ریزد تا زبانی تازه با نظامی جدید به وجود بیاورد و این همان چیزی است که از آن تعبیر به آشنایی زدایی می شود . آن ها همچنین معتقدند که شکل وسیله ای برای بیان محتوا نیست؛ بلکه محتوای اثر ادبی است که انگیزه ایجاد شکل اثر می شود. فرمالیسم دیری نپایید و بنا به علل سیاسی در روسیه سرکوب شد. بنابراین نظریه پردازان آن پراکنده شدند. از جمله آن ها رومن یاکوبسون بود به پراگ مهاجرت کرد و با استفاده از مبانی صورتگرایی به تدوین نظریه ساختارگرایی پرداخت. او با ارائه شش جزء برای هر ارتباط معتقد است که زمانی که ارتباط بر خود پیام تأکید داشته باشد نقش شاعرانه بر پیام تسلط می یابد. یعنی زمانی که خود کلمات برای ما اهمیت دارد نه آن که چه مطلبی، در چه شرایطی و توسط چه کسی مطرح می شود. در تحلیل ساختارگرا نیز خود متن و فردیت آن نادیده گرفته می شود و آن را در قالب الگوها، نظام ها و ساختارهایی بررسی می کنند تا به ساختارهای پنهان در پس روایات دست یابند. در این شیوه معمولاً حضور نویسنده اهمیتی ندارد؛ چرا که از این دیدگاه، متن صرفاً حاصل کارکرد یک نظام دلالتی است و نه ساخته فرد. ساختارگرایی می کوشد تا بنیادی ترین اجزای متن را بررسی کند و از آن جا ادبیات از زبان نشئت می گیرد. پس تحلیل ساختارگرایانه مستلزم بررسی ساختاری خود زبان است؛ یعنی همان نظریه ای که سوسور مد نظر داشت. رابرت اسکولز ساختارگرایی را در وسیع ترین مفهوم آن، روش جست و جوی واقعیت نه در اشیای منفرد، بلکه در روابط میان آن ها می داند. رولان بارت، منتقد فرانسوی که نظریه پرداز اصلی این مکتب است عقیده دارد که ساختارگرایی واقعیت را می گیرد، آن را تجزیه می کند، سپس دوباره اجزا را با هم ترکیب می کند. بدین گونه در نقد ساختارگرا سه مرحله مهم وجود دارد: بدین ترتیب که منتقد ساختارگرا نخست ساختار هر اثر ادبی را به اجزای سازنده آن تجزیه می کند؛ سپس به بررسی ارتباط این اجزا با هم می پردازد و بالاخره در مرحله سوم به این مسئله توجه می کند که دلالت کلیت اثر بر چیست؟ در وهله اول شاید این سوال برای همه ما پیش بیاید که چرا فرمالیست ها توجه خود را به صورت و فرم آثار ادبی معطوف کرده اند و چرا باید این همه وقت را صرف چیزی که در درجه دوم اهمیت قرار دارد، کرده و به آن چه که اثر می خواهد به ما بگوید توجه نکنیم؟ بسیاری از ما نمی خواهیم درباره مسائلی مانند فرم و ساختار بحث کنیم. چون فکر می کنیم مباحثی از این دست، معنویت و روح آزاد اثری را که می خوانیم تضعیف می کند. هانس برتنس در پاسخ این گونه سوالات می گوید: «شاید ما نظر درستی داشته باشیم، اما در هر صورت فرم اجتناب ناپذیر است. هنر بدون فرم هیچ است، ما به هر شکلی که زبان را به کار بگیریم، در هر صورت با فرم سر و کار داریم؛ اما آیا ساختار هم مانند فرم اجتناب ناپذیر است؟» او معتقد است تشخیص ساختار به راحتی امکان پذیر نیست. تمامی عناصر یک متن به هم پیوسته اند و کارکردهای متعدد این عناصر و رابطه میان آن هاست که ساختار را تشکیل می دهد و برای ساختارگرایی، ساختار بسیار بنیادی تر از فرم است. فرم مقید به معناست؛ اما ساختار آن چیزی است که شکل گیری معنا را ممکن می سازد. ساختار چیزی است که معنا را به وجود می آورد و به ارائه آن یاری می رساند. شالوده های نظریه های روایتی نیز به جنبش فرمالیسم می رسد و تأثیر نظریه های فرمالیست های روسی در تدوین علم روایت شناسی انکار ناپذیر است. روایت شناسی، رویکردی ساختارگرا در مطالعه ادبیات داستانی است که هدف آن تقلیل داستان ها به یک ساختار اصلی و پایه و سپس بررسی تشابهات داستان ها به لحاظ ساختاری است. ولادیمیر پراپ و همه فرمالیست های روس، درصدد شناخت اجزای هسته ای مشترک در قصه های عامیانه و اسطوره ها بودند. مایکل تولان می گوید: «روایت توالی ادراک شده وقایعی است که ارتباط غیراتفاقی دارند و مستلزم وجود شخصیت های تجربه گراست که ما انسان ها از تجربه آنان درس می گیریم». او مشخصات اصلی و تعیین کننده روایت را وقایع متوالی و به هم پیوسته، افراد برجسته سازی شده و فرآیند گذر از بحران به حل بحران می داند. روایت شناسی، علم مطالعه دستورزبان روایت هاست که وجوه مشترک و متفاوت روایت ها را مورد امعان نظر قرار می دهد. روایت شناسی یا علم ادبیات با ادبیت ادبیات سرو کار دارد و در واقع، نوعی نقد فرمالیستی- ساختاری است که به مطالعه روابط حاکم بر ساختار اثر ادبی می پردازد. نگارنده در این پایان نامه، تحلیلی از مصیبت نامه عطار با توجه به این دو رویکرد ارائه داده است. عطار در این منظومه به جهان هایی از تجربه عرفانی دست یافته که در دیگر آثار او به این گسترش و ژرفا خود را نشان نمی دهد. بدون شک علت کم شناختگی این منظومه، نام آن است که غالباً تصور می شود کتابی است در فن مصیبت سرایی و نوحه خوانی؛ حال آنکه عطار در این اثر، سوگنامه تبار انسانی و اضطراب های بیکران و جاودانه آدمی و مشکلات ازلی و ابدی بشر را سروده است و این که در عرصه معرفت شناسی همه کائنات سرگشته اند و گرفتار مصیبت. این پایان نامه در چهار فصل تدوین شده است: در فصل اول کلیات لازم برای وارد شدن به بحث بررسی متن در حد توان معرفی شده اند و سعی شده است دورنمایی از انواع نظریه های ادبی و به ویژه ساختارگرایی، فرمالیسم و روایت شناسی ارائه شود. همچنین به صورت مجمل به معرفی عطار و مصیبت نامه او پرداخته شده است. در فصل دوم ساختار متن مصیبت نامه مورد تحلیل قرار گرفته است که مبنای کار ما در این فصل علاوه بر کتاب ارزشمند دکتر اکبر اخلاقی، مقاله «در آمدی بر سخن کاوی» اثر دکتر کاظم لطفی پور ساعدی بود. ساختار متن یا انسجام متنی شامل روابط و مناسبات میان عبارات جمله ها و فصل هاست که از اثر کلیتی همبسته و منسجم می سازد و آن را از مجموعه ای از جمله ها که به طور تصادفی کنار هم چیده شده باشد، متمایز می کند. ابزارهای آفریننده همبستگی متنی در سه سطح دستوری، لغوی و پیوندی، که هر یک شامل زیرشاخه های مربوط به خود می باشند، بررسی شده اند و ما برای پرهیز از اطاله کلام در مورد شواهد، خواننده محترم را به متن پایان نامه ارجاع می دهیم. در فصل سوم، ساختار نظم بر اساس الگوی جلد اول کتاب «از زبان شناسی به ادبیات» اثر دکتر کورش صفوی مورد بررسی قرار گرفته است. اما در فصل چهارم با توجه به نظریات مختلف محققان روایت، به بررسی ساختار و شاکله اصلی مصیبت نامه، بدون در نظر گرفتن جزئیات خاص داستان و یا جزئیات حکایات فرعی آن پرداخته ایم. برداشتی شخصی از کلیت این نظریات در کنار کتاب دکتر اخلاقی مبنای بررسی ما بوده است. علی رغم زحمات و راهنمایی های بی دریغ استاد راهنمای گرامی، آقای دکتر واحد، نگارنده در تدوین این رساله با دو مشکل عمده مواجه بود: اول فقدان رساله ای در این موضوع در کتابخانه دانشکده و دوم این که منابع دست اول مورد مطالعه اغلب ترجمه شده و به همین سبب گاه گویای مطلب نبوده و برای خود نگارنده مبهم و گنگ بودند. امید است عذر موجهی باشد برای پوشش نقایص و کاستی های بی شمار این پایان نامه.