بازتاب عناصر اجتماعی در مثنوی های عطار نیشابوری

چکیده شیخ فرید الدین عطار نیشابوری، از شاعران عارف قرن ششم هجری است که در مثنویهای اسرار نامه، الهی نامه، مصیبت نامه و منطق الطیر، عناصر و اشارات اجتماعی متعددی را مطرح کرده است. از مهمترین آنها، آداب و رسوم و مراسم خاصّی مانند: اجرای مراسم حج، سوگواری و ازدواج است که با اندکی تفاوت، هم اکنون نیز از بزرگترین مراسم و آداب رسمی کشور ما به شمار می آید. علاوه بر آن عطار به آداب و رسوم دیگری نیز اشاره کرده که در جامع? امروز با پیشرفتها و تغییرات گسترده، جایگاه چندانی ندارد. اشاره به انواع خوراکیها نیز یکی دیگر از اشارات اجتماعی در مثنویهای عطار است. خوردنیهایی مانند انواع نانها، سبزیها، آشها، ترشیها، شیرینیها، میوه ها، خشکبار و...، نیز نوشیدنیهایی همچون دوغ، شیر و جلاب در اشعار او موجود است. در مثنویهای او انواع پوشاک به چشم می خورد. انواع پارچه ها، جامه ها، کلاه ها، کفشها، سربندها، روبندها و پوشاک مخصوص جنگ در اشعار او، بازتاب یافته است. او همچنین از تزیینات خاصّ لباسها که در آن روزگار به کار می رفته و از انواع پوشش اتاق و گستردنیها، سخن گفته است. همانند امروز، مردم در عصر عطار برای سرگرم کردن خود از شیوه ها و روشهایی بهره می بردند. باده نوشی، بزم نشینی و شکار، اغلب از سرگرمیهایی مورد علاق? پادشاهان و طبقات مرفّه بوده است. سفر و تفریح در طبیعت نیز، مانند امروز جایگاهی داشته است. کودکان دختر و پسر با بازیهای گوناگون اوقات می گذراندند. تماشای انواع شعبده بازی، کبوتربازی و... نیز از تفریحات مردم بوده است. در مثنویهای عطار با توجّه به شغل طبابت و عطاری او انواع بیماریها و راه های تشخیص آنها نیز انواع داروها و درمانها وجود دارد. عطار به برخی اعتقادات و اصطلاحات طب قدیم نیز اشاره کرده است. در دوران زندگی عطار، همانند هم? دورانها برای هر کار و هدفی ابزار و وسایل خاصّی وجود داشته است. از جمله ابزار تولید نور و حرارت، ابزار جنگ، ابزار و لوازم آرایش، آلات موسیقی، ملزومات چارپایان، اثاث و وسایل منزل. طبقات گوناگون اجتماعی مانند پادشاهان، صوفیان، بندگان (بردگان) و دیوانگان در آثار عطار جایگاه بارزی دارند. عطار گوشه هایی از شیو? زندگی، آداب و رسوم و سایر جزئیات را، راجع به این طبقات بیان کرده و زندگی عیّاشان? پادشاهان، تزویرهای صوفیان دروغین، زندگی سخت برخی از بردگان و صراحت و گستاخی دیوانگان را به تصویر کشیده است. مردم در عصر عطار برای تأمین معشیت، به حرفه ها و پیشه هایی می پرداختند. برخی پیشه وری، برخی کشاورزی و برخی دیگر صنعتگری را برای خود برگزیدند. عدّه ای نیز به مناصب حکومتی و درباری مشغول می شدند. عطار این حرفه ها و برخی جزئیات مربوط به آنها را در آثار خود منعکس کرده است. مردم زمان عطار به خاطر عدم شناخت دقیق و علمی طبیعت و پدیده های طبیعی، عقاید خرافی گوناگونی داشتند. اعتقادات خواص نیز در قالب عقاید مذهبی و نظریه ها و تصوّرات علمی گوناگون، بازتاب یافته است. اعتقاد به اساطیر و موجودات موهوم نیز در اشعار او وجود دارند. با شناخت و بررسی این عناصر و اشارات بازتاب یافته، می توان با شیو? زندگی، اجتماع و فرهنگ مردمان در این مثنویها آشنا شد.