نقد و بررسی میانی و رویکرد سلطان محمد گنابادی در تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده

چکیده تفسیر «بیان السعاده فی مقامات العباده» نگاشته ی یکی از اقطاب متاخره ی صوفیه، سلطان محمد گنابادی ملقب به «سلطان علیشاه» است که در اوایل قرن چهاردهم، نگارش آن به پایان رسیده است. می توان گفت که این تفسیر نخستین تفسیر عرفانی شیعه است که در آن همه ی سُوَر وآیات قرآن کریم تفسیر شده است. علاوه بر این، تأویلات تطبیقی آیات قرآن بر اصطلاحات و آموزه های صوفیانه در این تفسیر بسیاربرجسته است و در میان تفاسیر عرفانی شیعه یک پدیده ی نو ظهوری است. همچنین این تفسیر به لحاظ محتوای فلسفی و عرفانی و بکارگیری اصطلاحات صوفیانه و استناد به مطالب ذوقی صِرف، در بسیاری موارد با ابهام و اغلاق قرین گشته است به طوری که درک روشن برای خواننده به سادگی حاصل نمی شود. از سوی دیگر، دیدگاهای مبالغه آمیز مفسر در باب «ولایت» و دگراندیشی های وی در باب اعتقاد به تحریف قرآن، تعدّد نزول آیات قرآن و نمادین دانستن قصّه های قرآن، بر مشکلات این تفسیر افزوده است. نگارنده، کوشیده است در مرحله اوّل مبانی و گرایش های تفسیر ی گنابادی را استخراج و در عین حفظ امانت داری به صورت دسته بندی شده و روشن در اختیار مخاطبان قرار دهد و در مرحله ی بعدی با نقد و بررسی جدّی دیدگاههای انحصاری و غالباً متأثّر از مشرب صوفی گرایانه ی وی، نشان دهد که این گونه نظریه ها در نزد متفکران و اندیشمندان شیعه و مکتب تشیع جایگاهی ندارد و انتسات آنها به شیعه پذیرفتنی نیست. این رساله در یک مقدمه و سه فصل تنظیم یافته است.در مقدمّه به روش کار نگارنده، پیشینه، ضرورت و محدودیت های تحقیق اشاره شده است. در فصل اوّل به کلیات و مباحثی همچون : تحصیلات، استادان، مشایخ مأذون و تأویلات سلطان محمد گنابادی، تاریخچه فرقه گنابادیه و اقطاب آن، پیشینه شناسی تفسیر عرفانی، مهمّترین تفاسیر عرفانی مکتوب تا قرن چهاردهم، تفسیر عرفانی شیعه در قرن چهاردهم، ویژگیهای «تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده»، منابع بیان السعاده، تأثیر بیان السعاده بر تفاسیر دوره های بعد و صحت انتساب تفسیر بیان السعاده به سلطان محمد گنابادی پرداخته شده است. فصل دوّم گزارشی است از مبانی زبان شناختی، مبانی عرفانی و فلسفی، و مبانی علوم قرآنی که نظرگاههای مفسر به طور تفصیلی بیان و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در فصل سوّم رویکرد های عرفانی و اخلاقی، ادبی، کلامی و فقهی به بحث و بررسی گذاشته شده است و در پایان نتیجه گیری مفصلی از پژوهش پیش رو در اختیار خوانندگان عزیز قرار گرفته است. کلیدواژه ها: بیان السعاده فی مقامات العباده، گنابادی، سلطان علیشاه، مبانی تفسیر، رویکردهای تفسیری، تفسیر عرفانی، تأویل تطبیقی، ظاهر و باطن، تنزیل و تأویل، ولایت، وحدت وجود