تجمع زیستی جیوه در برخی از بافت های ماهی شانک زرد باله (acanthopagrus latus) : مقایسه ی محیط طبیعی با شرایط آزمایشگاهی

خور موسی یکی از با ارزش ترین اکوسیستم های دریایی در جنوب غربی کشور است که محل صید بسیاری از ماهیان و سایر آبزیان خوراکی می باشد. مطالعات پیشین انجام شده بر آب، رسوب و آبزیان در منطقه نشانگر آلودگی این خور به فلز جیوه بوده و میزان آن را بالاتر از استانداردهای جهانی اعلام نموده اند. ماهی شانک زرد باله ( acanthopagrus latus) یکی از ماهیان بومی منطقه است که علاوه بر صید مستقیم از دریا و مصرف توسط مردم محلی، تکثیر و پرورش آن نیز در منطقه صورت می پذیرد. از آنجا که این ماهی در منطقه مورد مطالعه در معرض آلودگی جیوه قرار دارد و این آلودگی در صورت مصرف ماهیان قابل انتقال به انسان می باشد، این مطالعه به منظور آگاهی از غلظت جیوه در آب، رسوب و بافت های مختلف ماهی شانک در منطقه خور موسی و مقایسه قابلیت بافت های مختلف در تجمع جیوه و شناسایی اندام هدف برای این فلز صورت گرفت. در مطالعه ی محیطی، نمونه برداری از آب، رسوب و ماهی خوریات زنگی، جعفری، پتروشیمی، غزاله و مجیدیه در آبان ماه 1388 صورت گرفت. از هر خور مجموعاً 6 نمونه ی آب، 9 نمونه ی رسوب و 10 قطعه ماهی شانک برداشت گردید. پس از هضم نمونه ها در آزمایشگاه، محتوی جیوه آن ها با استفاده از دستگاه جذب اتمی و روش بخار سرد اندازه گیری شد. علاوه بر این به منظور پی بردن به دینامیک تجمع جیوه در بافت های مختلف، 45 قطعه ماهیان شانک از خور زنگی به صورت زنده صید گردید که پس از انتقال به آزمایشگاه و سازگاری، به مدت 21 روز در معرض غلظت های اسمی 0، 10، 20، 40 و 80 میکروگرم بر لیتر جیوه قرار داده شدند. پس از اتمام دوره آزمایشی، ماهیان مورد مطالعه تشریح شده و بافت های مختلف آن شامل فلس، باله، استخوان، پوست، عضله و کبد جداسازی گردید. سپس به روش فوق الذکر مقدار جیوه ی آن ها سنجیده شد. نتایج این مطالعه نشان داد که میانگین غلظت جیوه در آب در محدوده ی 00/12-66/3 میکروگرم بر لیتر بوده که از حد مخاطره آمیز جیوه در آب نیز بیشتر است. میانگین غلظت جیوه در رسوبات نیز در محدوده 69/0-31/0 میکروگرم بر گرم قرار داشت که آلودگی منطقه را به جیوه نشان می دهد. جیوه ی بدست آمده در بافت عضله نیز در محدوده 19/1-49/0 میکروگرم بر گرم وزن تر قرار داشت که بالاتر از حد مجاز جیوه در عضله بود. جذب هفتگی جیوه برای مصرف کنندگان ماهی شانک در منطقه در حدود 50/2-01/1 میکروگرم بر کیلوگرم وزن بدن در هفته محاسبه شد که کمتر از مقدار قابل تحمل توصیه شده توسط سازمان های جهانی می باشد. حد مجاز مصرف ماهانه ماهی شانک زرد باله نیز در مردان، زنان، کودکان 12-6 سال و کودکان کمتر از 6 سال به ترتیب 17، 19، 12 و 8 بار در سال بدست آمد. بطور کلی غلظت جیوه در بافت های مختلف ماهیان شانک صید شده از خور موسی بصورت : کبد> عضله> پوست- استخوان? باله- فلس بود و نشان می داد که تجمع بالای جیوه در بافت های کبد و عضله رخ می دهد که دلیل آن احتمالاً گستردگی بالای رگ های خونی، درصد بالای آب، و خصوصیات بیوشیمیایی و عملکردی این بافت ها می باشد. همچنین مشاهده شد که با افزایش بار آلودگی در خوریات، تفاضل میان میزان جیوه ی تجمع یافته در بافت های کبد و عضله بیشتر گردید. بنابر این احتمالاً بتوان از نسبت غلظت جیوه در کبد به غلظت آن در عضله برای تعیین شدت آلودگی استفاده نمود. در ماهیان قرار گرفته در معرض جیوه محلول نیز الگوی تجمع جیوه در بافت های مختلف به صورت: کبد> عضله? پوست? استخوان? باله- فلس بود و بیشترین سرعت جذب و تجمع جیوه در بافت کبد مشاهده گردید. در کل الگوی تجمع جیوه در ماهیان صید شده از محیط طبیعی و ماهیان قرار گرفته در معرض جیوه محلول تشابه زیادی را نشان داد که احتمالاً ناشی از تجمع بالای جیوه ی معدنی در این گونه می باشد. مطالعه همبستگی بین غلظت جیوه در آب و تجمع آن در ماهیان شانک زرد باله هم در ماهیان صید شده از خوریات و هم ماهیان قرار گرفته در معرض جیوه محلول مستقیم و معنی دار بود(05/0>p).