سیر تحول نقش مایه بته جقه در ایران تا پایان دوره صفوی

در آثار به دست آمده از ایران، از دیرباز نقوشی به کار رفته که برخی از آن ها با اندکی تغییر، امروزه نیز کاربرد دارند. تعدادی از این نقش ها، با گذر زمان دچار تحولاتی گشته و در بعضی دوره ها نسبت به دوره پیشین، به گونه ای جدید در هنرها پدیدار شده اند. تحول یافتن این گونه نقش ها، منشأ آن را برای ما مبهم کرده و باعث ایجاد گمانه های مختلفی در این زمینه شده است. بته جقه یکی از این نقوش است. در منابع پژوهشی برای این نقش کهن، دو منشأ عمده ذکر شده است: منشأ گیاهی و منشأ جانوری. اغلب منابع، سرچشمه گیاهی آن را درخت سرو و سرچشمه جانوری را بال جانداران مقدس می-خوانند. بر این اساس که انسان در طول تاریخ، در خلق بسیاری از آثار، از طبیعت الهام گرفته و بر پایه اصل انسان، طبیعت، طراحی، در این نوشتار، گمانه سومی مطرح می گردد و این نقش را برگرفته از عنصر دیگری در طبیعت می داند که با موارد ذکر شده در منابع پژوهشی متفاوت است. این نوشتار، بته جقه را اقتباس شده از نقشی بر بدن کرم ابریشم دانسته و برای این ایده، شواهد و مدارک موجود را ذکر می کند. هدف از این نوشتار پاسخ به این پرسش ها است که: بته جقه دارای چه پیشینه تصویری در هنرهای ایرانی است؟ و این نقش در محدوده مشخصی از تاریخ ایران، یعنی از زمان احتمالی پیدایش تا پایان دوره صفوی بر اساس مستندات موجود و در دسترس، چه مراحل و تحولاتی را پشت سر گذارده است؟ این نوشتار در راستای یک پژوهش بنیادی و به روش توصیفی- تطبیقی، به تجزیه و تحلیل کیفی داده های به دست آمده پرداخته است. برای یافته اندوزی و گردآوری داده ها، از روش کتابخانه ای(مطالعه، فیش برداری، تصویر)، منابع الکترونیکی و اینترنتی استفاده شده است. در مراحل این پژوهش بر طبق مدارک موجود، به نظر می رسد که احتمالاً بته جقه از نقشی بر بدن کرم ابریشم اقتباس شده باشد. از زمان های کهن در میان برخی اقوام و ملت ها، بعضی جانوران بالدار و پرندگان، با ارزش بوده و تعدادی از این پرندگان، به عنوان نشان فره مندی به کار می رفتند. این گونه به نظر می آید که نقش بته جقه در دوره هایی از تاریخ، برای یک چنین مفهومی به کار گرفته شده باشد و بال پرندگان و جاندارانی که نشان فره ایزدی بودند احتمالاً به تدریج به فرم بته جقه نمایان گردید. این پدیده این امر را به اذهان پژوهش گران متبادر ساخت که بته جقه از ابتدا نشان فره بوده و از بال این جانداران منشأ یافته است. در صورتی که در این پژوهش مشاهده گردید که شاید این دو، مقوله هایی جدا از هم بودند که در دوره ای از تاریخ، با یکدیگر تلفیق شدند.