علت غایی در فلسفه ارسطو وابن سینا

چکیده: مسأله غایتمندی عالم از مهم ترین مباحثی است که در آثار ارسطو وابن سینا مطرح است. نگاه کلی به جهان بینی ارسطو نشان می دهد که وی علت غایی را در دو جهان فرازین و فرودین مطرح می سازد. از این رو ارسطو تفسیرهای غایی را نه تنها در موجودات زنده بلکه در مورد حرکات اشیاء بی جان لازم می داند. علت غایی در فلسفه ارسطو در پاسخ به پرسش چرایی مطرح است و نظریه منطقی یا معرفت شناختی است. براساس چنین تلقی از غایت، هر چیزی در طبیعت همواره به سوی شکوفایی، کمال وکارکرد اصلی خود در حرکت می کند و غایتش به واسطه کارکردش سنجیده می شود. از این رو ارسطو طبیعت را غایت دار می داند وتبیین مکانیکی عالم را رد می کند. بدیهی است که نسبت دادن هدفمندی وغایت به طبیعت وعملکردهای آن این پرسش را پیش می کشد که آیا غایتمندی طبیعت حاکی از طرح الهی است؟ اما در اندیشه ارسطو خدا آفریننده نیست ولی با ایجاد شور وشوق به عنوان مبداء ومنشاء حرکت سبب تحرک عالم می شود وبه واسطه جذب و انجذاب علت غایی عالم است. بنابراین هیچ طرح الهی در عالم نیست، چون خدای ارسطو علم وعنایتی به این جهان ندارد و جهان به سان موجود زنده ای است که ذاتاً هدفمند است و به یک معنا غایت انگاری جهان خود بنیاد است. ابن سینا نیز مانند ارسطو بحث علت غایی را در دو جهان تحت القمر( زیر ماه) و فوق القمر(بالای ماه) مورد ارزیابی قرار می دهد امّا آنچه که نظریه وی را در این باره از ارسطو متمایز می سازد ارائه رویکرد، هستی شناختی ومابعدالطبیعی است. غایتمندی عالم نیز در اندیشه ابن سینا خود بنیاد نیست بلکه حاکی از طرح الهی است و جهان خلقت براساس حکمت الهی به سوی غایت خود در حرکت است. واژگان کلیدی: ارسطو، ابن سینا، غایت، جهان، طبیعت