شناسایی و تعیین برخی از مواد موثره گیاه کما ( ferula ovina boiss. ) و ارتباط آن با شرایط رویشگاه در منطقه غرب استان اصفهان

گیاهان دارویی در اکوسیستم های مرتعی از اهمیت خاصی برخوردار هستند. استان اصفهان نیز دارای گیاهان دارویی متنوع از جمله گونه( ferula ovina boiss ) می باشد.ترپن ها مهمترین ترکیبات شیمیایی موجود در این گیاه بودند. در این بررسی گیاه کما از پنج رویشگاه عمده ( تنگ دوزان، چاله قو، گوهردره، اسلام آباد و خرسانک) در منطقه غرب استان اصفهان جمع آوری و مهمترین ترکیبات شیمیایی موجود در روغن فرار اندام های گل، برگ و ساقه این گیاه تعیین و مقایسه شدند. بدین منظور برای استخراج روغن های فرار از دستگاه اسانس گیری، به روش تقطیر بخار آب و برای تعیین ترکیبات شیمیایی از دستگاه گروماتوگرافی گازی طیف سنج جرمی استفاده شد. نتایج نشان داد در اندام های مختلف ( گل، برگ و ساقه) در 5 مکان مرتعی، با توجه به ترکیبات شیمیایی گروه بندی شده، دراسانس اندام گل بیشترین مقدار ترکیبات شامل ترپن، مجموع سایر ترکیبات و استر ( به ترتیب 54/25، 89/6 و 93/5 درصد در مکان های 4،1و2) بودند و هیدروکربن و استر کمترین مقدار ترکیبات ( به ترتیب 0و73/0 درصد در مکان 4) را دارا بود. دراسانس اندام ساقه، بیشترین مقدار ترکیبات شامل ترپن، مجموع سایر ترکیبات و استر (به ترتیب 64/24،89/11و52/9 درصد در مکان های 1،1و2) بودند و استرکمترین مقدار ترکیب با 73/1 درصد را در مکان شماره 2 را دارا بود. دراسانس اندام برگ نیز، بیشترین مقدار ترکیبات، شامل مجموع سایر ترکیبات و هیدروکربن ( به ترتیب 81/25،17/15 و 74/12 درصد در مکان های 1،1و2) بودند و استر کمترین مقدار با 33/1 درصد را در مکان شماره 2 دارا بود. بیشترین میزان اسانس برای اندام های گل، برگ و ساقه ( به ترتیب 98/44، 58/54 و 63/48 درصد) در مکان 1 (تنگ دوزان) یافت شد و کمترین میزان نیز ( به ترتیب 42/20، 27/26 و 68/17 درصد در مکان 5 (خرسانک) وجود داشت. به منظور بررسی تشابه موجود بین مکان های مورد مطالعه و طبقه بندی آنها، آمارکمی 26 عامل محیطی منتخب و 36 شاخص کیفی کما بر اساس شاخص اقلیدوسی نسبی، به روش واریانس حداقل، طبقه بندی خوشه ای گردید. با توجه به تجزیه خوشه ای در بررسی دقیق درسطح تشابه 5/91 درصد 3 رویشگاه عمده مشخص شد. رویشگاه اول شامل مکان مطالعاتی 1، رویشگاه دوم شامل مکان های مطالعاتی شماره 2و4 و رویشگاه سوم شامل مکان های مطالعاتی 3و5 بود. از میان 26 عامل محیطی 1 عامل اقلیمی و 4 عامل خاک تاثیر معنی داری بر روی این طبقه بندی در تفکیک رویشگاهها داشتند. همچنین نتایج حاصل از تجزیه خوشه ای شاخص های کیفی کما در بررسی دقیق در سطح تشابه 80 درصد 3 رویشگاه عمده مشخص شد. رویشگاه اول شامل مکان های مطالعاتی1و2، رویشگاه دوم شامل مکان های مطالعاتی شماره 3و4 و رویشگاه سوم شامل مکان مطالعاتی 5 بود. با توجه به نتایج حاصل، فقط 4 شاخص کیفی کما در تفکیک مکان های مرتعی موثر بوده اند. جهت بررسی خصوصیات رویشگاهی و تعیین ارتباط بین شاخص های کیفی کما با شرایط اکولوژیک منطقه، آمار 36 شاخص کیفی کما در ارتباط با 21 عامل محیطی منتخب با استفاده از روش آنالیز مولفه- های اصلی (pca) رج بندی و مورد پردازش قرار گرفت. نتایج حاصل از رج بندی عوامل محیطی و شاخص های کیفی نشان داد که مکان های مرتعی در3 رویشگاه عمده قرار می گیرند. رویشگاه اول (مکان های 4،3 و 5) که این رویشگاه به طور عمده تحت تاثیر عوامل ارتفاع از سطح دریا، متوسط بارندگی سالانه و تعداد روز های یخبندان بود. رویشگاه دوم (مکان مرتعی 1) تحت تاثیر عوامل آهک خاک، تبخیر و تعرق پتانسیل، متوسط حداکثر درجه حرارت سالانه، اسیدیته و پتاسیم خاک قرار داشت. رویشگاه سوم (مکان مرتعی 2) نیز تحت تا?ثیر حداقل درجه حرارت سالانه، سدیم، میزان رس و ماده آلی خاک قرار داشت. با توجه به شرایط اقلیمی، خاک و فیزیوگرافیک به نظر می رسد تولید اسانس در گیاه کما در شرایط رویشگاهی با اقلیم نیمه خشک وسرد، خاکهای لومی سیلتی و آهکی (کمی قلیایی تا قلیایی) با بافت متوسط و نیمه عمیق و از نظر حاصلخیزی با مواد غذائی نسبتاً ضعیف می باشد، افزایش می یابد. نتایج حاصل از رج بندی در مورد بررسی خصوصیات ریخت شناسی کما با عوامل اکولوژیک نشان داد که در رویشگاه دوم (مکان های1و 2) نسبت به رویشگاه اول ( مکان های 3،4و5) تعداد برگهای قاعده ای، طول گل آذین و ارتفاع گیاه افزایش یافته است پس می توان نتیجه گرفت که رویشگاه اول دارای اقلیم گرمتر بوده و با توجه به اینکه کما یک گیاه مقاوم به سرما ست نتوانسته سرمای کافی دریافت کند، بنابراین تعداد برگ و پوشش تاجی آن افزایش یافته است.