مقایسه قابلیت ترکیب پذیری لاین های خیار (.cucumis sativus l) برای صفات مختلف با استفاده از تلاقی های دی آلل و تعیین گروه های هتروتیک از طریق نشانگرهای مولکولی

تولید بذر هیبرید خیار در ایران هنوز در مراحل ابتدایی خود است. این تحقیق به منظور کسب اطلاعات پایه برای اصلاح خیار در ایران انجام گردید. در ابتدا اثر سطوح مختلف اتفان (0، 150، 300 و 450 میلی گرم در لیتر) و جیبرلین (0، 15، 30 و 45 میلی گرم در لیتر) بر تظاهر جنسیت خیار در گلخانه شیشه ای دانشکده علوم کشاورزی دانشگاه گیلان واقع در رشت در سال 1387 بررسی شد. در این آزمایش تعداد گره دارای گل ماده، تعداد گره دارای گل نر، تعداد گره در شاخه اصلی، تعداد شاخه های جانبی، میانگین طول میان گره و طول گیاه اندازه گیری شد. مشخص گردید که 150 میلی گرم در لیتر اتفان بدون داشتن هیچگونه اثر سوئی سبب افزایش تعداد گل های ماده می گردد اما جیبرلین هیچگونه تاثیری نشان نداد. سپس به منظور تعیین اثر دانه گرده بر ویژگی های میوه و بذر خیار آزمایشی در گلخانه در سال 1388 اجرا شد. به منظور بررسی اثر زنیا لاین 118 با لاینهای 118، 604، 115 و 605 لاین 502 با لاینهای 502، 504، 119، 604، 115، 605 لاین 504 با لاینهای 504، 118، 605 و 115 لاین 604 با لاینهای 604، 502، 605، 115 و 119 گرده افشانی گردید. برای بررسی اثرات متازنیا لاین 118 با لاین های 118، 604، 115، 119 و 605 لاین 502 با لاین های 502، 504، 605، 604، 118، 119 و 115 لاین 116 با لاین های 116، 604، 605، 118 و 115 گرده افشانی شد. آزمایش در قالب طرح کاملاَ تصادفی با سه تکرار انجام شد. وزن، طول و عرض میوه، وزن 100 دانه، تعداد بذر در هر میوه، طول و عرض و قطر بذر و روز تا نمو میوه برای تمامی تلاقی ها تعیین شد. در لاین های خیار بررسی شده زنیا و متازنیا مشاهده شد. بنابراین زمانیکه هدف تولید بذر است گرده لاین 605 سبب تولید بهترین اندازه بذر می گردد اما جهت انتخاب بهترین گرده افشان برای تولید میوه گرده لاین 604 سبب تولید اندازه مناسب میوه می شود. بعد از تولید بذر های هیبرید بذر های هیبرید با والدینشان در مزرعه در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار کشت گردیدند. ترکیب پذیری و هتروزیس در قالب تلاقی های نیمه دی آلل 6×6 برای بررسی نحوه عمل ژن ها در خیار محاسبه شدند. تجزیه واریانس نشان داد که تفاوت معنی داری بین هیبرید ها و والدین در مورد صفات مختلف وجود دارد. اثرات ترکیب پذیری عمومی و خصوصی نیز بسیار معنی دار بود. اثرات ترکیب پذیری خصوصی صفات عملکرد بازارپسند و شاخص وزنی ساده و اندازه حفره بذری بزرگ تر و با اهمیت تر از ترکیب پذیری عمومی بود که نشان دهنده غالبیت اثرات افزایشی ژن هاست. عملکرد نوبرانه و غیر بازارپسند با توجه به مقادیر بالای واریانس ترکیب پذیری عمومی بصورت افزایشی و غیر افزایشی کنترل می شوند. مشخص شد که لاین 504 بیشترین ترکیب پذیری عمومی را دارد و استفاده از آن در تلاقی ها سبب تولید هیبرید هایی با ترکیب پذیری خصوصی مطلوب می شود. رنگ میوه با توجه به واریانس بالای ترکیب پذیری عمومی به صورت افزایشی کنترل می شود. شکل میوه و ظاهر کلی میوه با توجه به مقادیر بالای ترکیب پذیری عمومی بصورت افزایشی و غیر افزایشی کنترل می شود. لاین های 605 و 118 از نظر این صفات بهترین ترکیب پذیری عمومی را داشتند و برای تولید هیبرید هایی با ترکیب پذیری خصوصی بالا از نظر این صفات مطلوب هستند. همچنین ترکیب پذیری عمومی و خصوصی مقاومت به سفیدک داخلی به کمک آزمایش دی آلل ناقص بین 6 لاین خیار بررسی شد. تجزیه واریانس بیانگر وجود اثرات بسیار معنی دار ترکیب پذیری خصوصی و عمومی برای این صفت داشت. میزان بالا و منفی ترکیب پذیری عمومی برای دو لاین والدینی (118 و 115) بیانگر مقاومت بالای آنها بود. میزان ترکیب پذیری خصوصی هیبرید های 118× 504، 118×604، و 502×118 معنی دار و بسیار منفی بود. بررسی اثرات غالبیت نشان داد که اثرات غالبیت یک سویه نیست و ژن های غالب بطور یکنواخت در والدین توزیع نشده اند. این موضوع به کمک تجزیه گرافیکی هیمن تائید و جزئیات بیشتری به دست آمد. میزان وراثت پذیری خصوصی این صفت بالا (82/0-88/0) بود. در آزمایش دیگری فاصله ژنتیکی بین والدین و هیبرید ها براساس ضریب تشابه جاکارد برای نشانگر های مولکولی و فاصله کارل پیرسون برای نشانگر های مورفولوژیکی بررسی شد. مقادیر فاصله ژنتیکی بر پایه صفات مورفولوژیکی و نشانگر مولکولی aflp محاسبه و همبستگی آنها با هتروزیس نسبت به میانگین والدین، هتروزیس نسبت به والد برتر و ترکیب پذیری خصوصی بررسی شد تا امکان استفاده از این روابط در پیش بینی قدرت هیبرید استفاده شود. نتایج این آزمایش نشان داد که تشابه ژنتیکی بطور کلی رابطه ضعیفی با هتروزیس و ترکیب پذیری خصوصی دارد. در مرحله بعدی هیبرید های درون و بین گروهی با هم مقایسه شدند. این بررسی نشان داد که هیبرید های بین گروهی اگرچه سبب افزایش میزان عملکرد و اجزای آن می شود اما سبب افت برخی صفات کیفی میوه مانند ظاهر کلی و شکل میوه می شود.