بررسی تحلیلی تجارت میان خلیج فارس و خراسان در دوره تیموریان (913-783ه.ق/1507-1381م.)

تحت تأثیر اقدامات تیمور در آسیا، مسیر خلیج فارس- خراسان در آغاز قرن نهم به مهمترین مسیر برای تجارت داخلی و خارجی ایران تبدیل شد. ضربات سنگین جنگهای تیمور بر مراکز اقتصادی و تجاری اردوی زرّین، شرق دریای سیاه، آسیای صغیر، سوریه، شمال هند و غرب ایران، جنگهای مکرّر با جغتاییان در آسیای مرکزی، و انتقال پایتخت به ماوراءالنّهر و خراسان، از جمله مهمترین این اقدامات بود. در نتیجه، حفظ و فعال کردن محور خلیج فارس- خراسان به یکی از سیاستهای استراتژیک دولت تیموری مبدل گردید. استقرار شاهرخ در هرات، و موفقیتهای او در حفظ یکپارچگی و ثبات نیمه شرقی و جنوبی ایران، و روابط تجاری گسترده ازسوی شمال شرق با چین، و از سوی جنوب با هند جنوبی، مسیر تجاری خلیج فارس- خراسان را با شکوفایی و رونق کم نظیری مواجه کرد. رونق اقتصادی شهرهای نیمه شرقی و جنوبی ایران در قرن نهم نتیجه این سیاستها و شاهدی بر نقش تجاری این مسیر است. در پی مرگ شاهرخ، و درگیری های داخلی تیموریان، مرکز و جنوب ایران ابتدا به دست قراقویونلوها و بعد از سقوط آنها به دست آق قویونلوها افتاد. بدین ترتیب مسیر خلیج فارس- خراسان از نظر سیاسی دو پاره شد. با این وجود تجارت میان این دو کانون همچنان در سطح قابل توجهی ادامه یافت. شکوفایی اقتصادی و هنری هرات عصر بایقرا و ادامه رونق اقتصادی هرموز، علیرغم بحرانهای سیاسی، از نشانه ها و نتایج استمرار این تجارت است. در سراسر این دوره بندر هرموز کانون مرکزی تجارت در خلیج فارس، و دروازه اصلی تجارت ایران با حوزه اقیانوس هند بود. این کانون تجاری دستکم تا نیمه قرن نهم به عنوان یک دولت خراجگزار مبدأ ورود و صدور کالا میان قلمرو تیموریان در خراسان، یزد، فارس و کرمان، و حوزه اقیانوس هند و جنوب شرق آسیا عمل می کرد. در نیمه دوم قرن نهم نیز، هر چند که هرموز خراجگزار دولتهای ترکمان بود، این نقش تجاری همچنان ادامه پیدا کرد. زوال مسیر تجاری خلیج فارس- خراسان نیز همچون رونق آن، در نتیجه ورود قدرتهای جدید رخ داد. تحوّلات مهم و اساسی در اوایل قرن دهم یعنی سقوط هرات به دست ازبکان، افتادن هرموز به دست پرتغالیان، تأسیس دولت صفوی، و بازگشت پایتخت ها به غرب ایران، به دوران یکصد ساله شکوه این محور تجاری نقطه پایان گذاشت. موضوع این پایان نامه بررسی تجارت در مسیر خلیج فارس- خراسان در دوره تیموریان است. تحقیق بر اساس روش استفاده از داده های کتابخانه ای و با روش تحلیلی و توصیفی انجام شده، و در پی آن است که اهمیت و نقش این مسیر تجاری را در دوره تیموریان تبیین نماید. واژه های کلیدی: تجارت، خلیج فارس، خراسان، ملوک هرموز، تیموریان.