قواعد حقوق جنگ در شاهنامه

نتیـجـه گیری شاهنامه روایتگر دوران اساطیری، حماسی و تاریخی ایران است که رویدادهای این سه دوره را آنچنانکه به فردوسی رسیده، با شادی ها و غم ها، شکست ها و ناکامی ها بازگو نموده است. بدیهی است که جنگ و لشکرکشی از رویدادهای اجتناب ناپذیر دوران باستان بوده و شاهنامه نیز از این بابت سرچشمه ای غنی برای کاوش در جوانب جنگ های آن دوران و مسائل مرتبط با آن به شمار می آید. شاهنامه به طور کلی روایتگر 57 جنگ گروهی و 131 نبرد تن به تن است. از جنگ های گروهی 20 فقره جنگ داخلی و 37 فقره جنگ با ملت های خارجی است که از میان آن ها جنگ با تورانیان با تعداد 10 فقره بیشترین نبردها را به خود اختصاص داده است. 5 فقره نیز جنگ با دیوان در شاهنامه روایت شده است. از 131 فقره نبرد تن به تن در شاهنامه، 33 فقره نبرد داخلی است؛ 8 فقره نبرد با دیوهاست؛ 11 فقره نبرد با حیوانات است و بقیه (79 فقره) نبرد با بیگانگان است. نبرد تن به تن یا پهلوانی، خود دارای قواعد و مقرراتی بوده که اغلب در جنگ ها رعایت گردیده است. اختیار سپاه مقابل در گزینش همنبرد، مصونیت پهلوانان در مقابل هجوم سپاه حریف، عدم کمک به پهلوان خودی و مصونیت سپاهیان از حمله پهلوانان، از مقررات نبرد تن به تن در آن دوران بوده است، که در این تحقیق تنها 4 مورد تخلف از آن یافت شده است. در جنگ های گروهی بر خلاف نبرد تن به تن، بر اساس ملاک های امروزی، تخلفات فاحش و گسترده بوده است. تنها دورانی که از این تخلفات تا اندازه ای دور بوده و تخلفات به نسبت دوره های دیگر به مراتب کمتر است، دوره حکمرانی کیخسرو کیانی است. در جنگ های شاهنامه اغلب اسیران جنگی محکوم به مرگ بوده اند. شکنجه و قصاص اسیر و حتی کشتن زخمی گزارش شده است. بی احترامی به اجساد کشته شدگان، کاری معمول بوده است. کشتار غیرنظامیان امری رایج بوده و مال آنان تاراج گردیده و اغلب محل سکونتشان به آتش کشیده شده است. حتی در مواردی افراد مدنی، همانند نظامیان تسلیم شده و درخواست امان کرده اند، ولی سپاه پیروز بدیشان امان نداده است. به اسارت گرفتن زنان و کودکان در این جنگ ها زیاد به چشم می خورد که به منظور بردگی اسیر می شده اند. بخصوصاً به اسارت گرفتن زنان برای اهانت و تحقیر دشمن رواج گسترده ای داشته است. در این جنگ ها چند مورد نسل کشی وجود دارد و فرمان به اینکه «هیچ کس نباید زنده بماند» همچون رَجَزی برای تضعیف روحیه دشمن، فرمانی متداول بوده است. ( جدول ش. 1) در این جنگ ها زخمداران عادی (غیر پهلوانان) کمتر مورد توجه بوده و در میدان جنگ رها می شده اند. انتقامجویی شدید بوده به طوری که اغلب جنگ های بین ایران و توران سرِ خون سیاوش بوده است. چنانکه امروز نیز اصطلاح «خونِ سیاوش» در بعضی نقاط ایران بر زبان مردم جاری است. در آن دوران خیانت جنگی به ویژه تظاهر به غیرنظامی بودن برای ضربه زدن به دشمن امری معمول بوده و در هیچ جایی نکوهش نشده است. حق بی طرفی برای کشورهای ثالث معنایی نداشته است و عدم تفکیک در حمله یا هجوم کورکورانه در این جنگ ها دیده می شود. همچنین یک فقره گروگان گیری در این تحقیق گزارش شده است. ( جدول ش. 1) در مقابل نقض های حقوق بشردوستانه در جنگ های آن دوران، البته با سنجش ملاک های کنونی، مواردی نیز در شاهنامه وجود دارد که کاملاً منطبق با حقوق بشردوستانه حاکم بر مخاصمات مسلحانه نوین است و با توجه به دورانی که در آن جنگ ها روی داده است، وضعیت هایی درخشان و قابل ستایش به شمار می آیند. زیرا چنانکه در مقدمه این تحقیق بدان اشاره شد، دوران باستان، دوران جنگ های وحشیانه و بردگی و قتل اسیران قلمداد شده است. اولین نکته حائز اهمیتی که در جنگ های شاهنامه مشهود و در خور تأمل است، «تأمین جان قاصد» یا مصونیت پیک است. ( جدول ش. 2) در هیچ یک از جنگ های شاهنامه، به موردی برخورد نمی کنیم که طرف مقابل، قصد جان پیک دشمن کند. یا اهانتی بدو روا دارد. هرچند پیام او را نپذیرفته باشد و یا حتی اگر قاصد جنگی در مقابل دشمن، گستاخانه رفتار کرده باشد. گویا مصونیت پیک از عرف های آن دوران بوده، زیرا در 3 فقره صریحاً بدان اشاره شده است. در این جنگ ها در 4 فقره «آزاد کردن اسیران» مشاهده می شود که در یکی از آن ها، کیخسرو اسیران را در برگشت به وطن یا ماندن در ایران، مختار می کند! حقی که کنوانسیون های ژنو بدان نپرداخته اند و در مبادله اسیران جنگ کره، مجمع عمومی سازمان ملل بدان رأی مثبت داد. دو فقره نیز «آزادی اسیر با گرفتن قول شرف» وجود دارد! که از نکات درخشان جنبه های حقوقی مراعات شده در شاهنامه است. (قواعد ش. 52 و 192) در این تحقیق 12 فقره فرمان بشردوستانه و 2 فقره نافرمانی در اجرای دستورات ضد بشری وجود دارد. همچنین یک مورد مجازات فرمانده به خاطر جنایت جنگی و یک مورد اجرای حبس خانگی از دیگر نکات جالب و افتخارآمیز شاهنامه، از دیدگاه حقوقی است. ( جدول ش. 2) به علاوه 2 فقره متارکه موقت جنگ و 2 مورد احترام به جسد دشمن و رعایت آئین خاکسپاری از دیگر نکات قابل ملاحظه این نوشتار است. ( جدول ش. 2) همچنین 3 فقره جنگ تن به تن برای تعیین فاتح، به جای جنگ گروهی، آئینی نو است که در جنگ های شاهنامه انجام شده است. ( جدول ش. 3) در جنگ های روایت شده در شاهنامه، غیر از نبرد تن به تن، برخی مقررات دیگر یافت می شود که همچون عرفی در آن دوران معمول بوده و رعایت گردیده است. این قواعد را که احترام به حق نان و نمک و احترام ویژه به جسد شاهان از آن جمله اند، می توان قواعد نزاکتی پهلوانی نامید. ( جدول ش. 3) همچنین در این جنگ ها شاهان از جنگ بالشخصه منع شده اند که فلسفه آن علاوه بر احترام خاص برای شاهان، گمان می رود برای پرهیز از هرج و مرج باشد که به تبع کشته شدن شاه به بار می آید. در پایان، قواعد حقوقی موجود در شاهنامه، برای نمایش بهتر، به تفکیک در جدول های جداگانه ارائه می شود.