تفسیر به رأی و نقش پیش دانسته ها در تفسیر

« تفسیر به رأی » موضوعی است که اولیاء دین ــ بنا بر آنچه از روایات متعدد بر می آید ــ نسبت به آن هشدار داده ، به کسی که این شیوه را در تفسیر قرآن به کار بندد، وعده عذاب الهی داده اند. اگر چه نفس این موضوع بین همه مسلمانان مورد قبول است اما در تبیین آن اختلاف نظر شگفت آوری رخ نموده است، تا آنجا که هر صاحب نظری با بیان گوشه ای از ابعاد آن، دیگران را به ارتکاب تفسیر به رأی متهم کرده است. از این رو، ارائه تعریفی جامع که ضمن روشن ساختن ضعف و قوت هر یک از دیدگاه های اشاره شده ، بتواند راه را برای برداشتهای متناسب با نیازهای حال بشر همچنان باز نگه دارد ، ضروری است. برای این منظور ، ابتدا به مفهوم لغوی و اصطلاحی تفسیر و رأی و واژه های نزدیک به آن دو، پرداخته ، نشان داده شد که این واژه ها از جهت لغت ، بعضاً جای یکدیگر به کار می روند و از جهت اصطلاح ــ با در نظر گرفتن اختلاف آراء در تعریف های ارائه شده ــ حتی ممکن است مصداق واحدی داشته باشند. و همین نگارنده را به این نتیجه رسانید که اخبار ذم تفسیر به رأی، به تفسیر رسمی محدود نمی شود و همه فرآیند های انتقال از ظاهر لفظ به معنا را شامل می شود. پس از بحثهای مقدماتی و قبول اینکه باید در معنای تفسیر توسعه داد، در فصل سوم تعریف و ملاکهای صحت سه فرآیند تفسیر ، تأویل و ترجمه به تفصیل بیان شد. از آنجا که یکی از شبهات رایج در اتهام مفسر به تفسیر به رأی ، وجود پیش دانسته ها و میزان تأثیر آن در برداشت مفسر از قرآن است ، در فصل چهارم این عنوان به بحث گذاشته شد. و در نهایت، در فصل پنجم با دست یابی به یک تعریف جامع از تفسیر به رأی، با نگاهی به دیدگاه قرآن ، روایات معصومان علیهم السلام و آراء اندیشمندان مسلمان در باره تفسیر به رأی، به تحلیل هر کدام از آن فرآیندهای مفهومی پرداخته شده است و نشان داده شد که تفسیر به رأی در دامنه ای بسیار وسیع تر از آنچه مفسران و دانشمندان اسلامی پنداشته اند، احتمال بروز دارد اما همچنان راه برای تفسیرهای جدید و برداشت های نو با رعایت ضابطه صحیح وجود دارد.