ابعاد ادبی و تاریخی منظومه« علی نامه »

منظومه حماسی علی نامه که در سال های اخیر نسخه منحصر به فرد آن چاپ شده است دستمایه تازه ای در اختیار حماسه پژوهان قرار داده است . با انتشار این اثر اکنون به جای خاوران نامه ابن حسام ، ظاهراً علی نامه را باید اولین حماسه دینی شیعی محسوب کرد . علی نامه در فاصله کمتر از پنجاه سال بعد از سرایش شاهنامه در خراسان سروده شده و اگر چه عمدتاً تقلیدی از شاهنامه است اما از نظر فکری در تعارض با آن سروده شده است . سراینده یک شیعی پر شور است و با این اثر خواسته است قهرمان دینی و مذهبی مورد قبول طبقه خود رابه جای قهرمان ملی به اجتماع روزگار خود معرفی کند . علی نامه هر چند در سطح ادبی واجد برخی ویژگی های کلام ادبی است اما در قیاس با شاهنامه متوسط شمرده می شود . محتوای علی نامه مطابق معتقدات جامعه شیعی روزگار شاعر است . قرائن دال بر آن است که شاعری که ظاهرا خیلی هم حرفه ای نبوده آن را به نظم کشیده است . علی نامه نسبت به حماسه های دینی بعد از خود از وقایع تاریخی دور نشده و ضمن حفظ آن روایات به تقلید از شاهنامه صحنه ها را آراسته و توالی داستانی و حماسی بدان ها بخشیده است . این منظومه همانند شاهنامه بر پایه متون روایی قبل از خود استوار است . وقایع صدر اسلام را کسانی چون ابو مخنف و نصر بن مزاحم مِنقَری قبل از علی نامه روایت کرده اند و مستوفی هروی با ترجمه الفتوح از ابن اعثم کوفی بعد از علی نامه و در همان منطقه خراسان وقایع را دنبال کرده است . ربیع ، سراینده علی نامه روایت خود را بر پایه منقولات ابو مخنف نهاده است. با ذکر این نکته که کتاب مستقلی از ابو مخنف در دست نیست اما منقولات او را کسانی چون جریر طبری پایه تاریخ خود در نقل روایت دو جنگ جمل و صفین قرار داده و بر روایات او اعتماد کرده اند . آنچه این منظومه را از تاریخ صرف جدا می کند و آن را واجد تعریف حماسه دینی می سازد این است که به حقایق تاریخی ، روح حماسی و افسانه ای و ادبی بخشیده است . به جای تقدیر باوری حاکم بر شاهنامه که طی آن خواب گزار و ستاره شمار حوادث را پیش بینی می کنند ، در علی نامه امام با تأیید پیامبر رویداد ها را پیش بینی می کند . یعنی همان ساختار حفظ شده اما فاعل عمل تغییر پیدا کرده است . اعمال خارق عادت و شگفت انگیز را نیز باید در حماسه دینی مطابق معتقدات مسلمانان کرامت نام نهاد چنان چه این اعمال شگفت انگیز در حماسه ملی هم جایگاه خاصی دارند و بخشی از روح اسطوره ای و حماسی اثر را می سازند .