جریان عقل گرایی در شیعه امامی تا قرن هفتم، در آینه آثار محدثان و متکلمان امامیه

رابطه میان وحی و عقل از مسائل پر پیچ وتاب در میان عالمان ادیان مختلف بوده و هست. برخی از تحلیل گران گمان برده اند که می توان مومنان را در دو گروه نص گرا و عقل گرا دسته بندی کرد. در تقسیم بندی ایشان امور عقلی در برابر امور شرعی و تعبّدی تعریف می شود؛ آنگاه کسانی که در حوزه امور عقلی، انسان عاقل را بی نیاز از وحی می شمرند، عقل گرا و کسانی که در همین حوزه نیز آدمی را محتاج وحی و سمع می دانند، نص گرا و عقل گریز معرفی می گردند. پ‍ژوهش حاضر نشان می دهد که در مکتب شیعه میان عقل گرایی و نص گرایی به گونه ای قابل تأمل جمع شده است و محدثان و متکلمان شیعه تحت تاثیر امامانشان در یک بستر مشترک به جریان عقل گرایی پویایی بخشیده اند. در جهان تشیع بر گسترش عقلانیت تاکید می گردد، لیکن برای این هدف از نصوص کناره جویی نمی شود، بلکه مراجعه به نصوص درست به هدف گسترس عقلانیت ترویج می شود. در قاموس شیعه ضمن ارج نهادن به حجیت ذاتی و استقلالی عقل، به یک واقعیت انسانی تحت عنوان نسیان و غفلت عقلی اشاره می شود. شیعیان در سایه تربیت اهل بیت، یکی از شوون مربیان الهی را اثاره دفائن عقول و رفع نسیان و غفلت عقلی مردمان می شناسند. از همین رو بسیاری از احادیث شیعی مشتمل بر تنبیهات و تذکارهای عقلی هستند. محدثان شیعه با سماع، تلقی به قبول و نقل این گونه احادیث، نقش قابل توجهی را در بسترسازی کلام عقلی و بروز دیگر جلوه های عقلگرایی در میان شیعیان ایفا کرده اند. از سوی دیگر بسیاری از متکلمان بزرگ شیعه نیز از بزرگترین محدثان این طایفه اند و برای احیای عقل از مراجعه به نصوص گریزان نیستند. تحقیق حاضر ضمن کاوش در تعالیم و ارشادات امامان شیعه و آثار محدثان و متکلمان امامیه در هفت سده آغازین نشان می دهد که حدیث و کلام شیعی در کنار هم توانسته اند رابطه موزونی میان نص گرایی و عقل گرایی بر قرار و ارائه کنند. کلید واژه ها: عقل، عقل گرایی، نص گرایی، محدثان، اهل حدیث، متکلمان، شیعه، امامیه