علم الحیل در سرزمین های خلافت شرقی( از قرن دوم تا دهم هجری)

در طبقه بندی علوم در بین مسلمانان، از دانشی با نامعلم الحیل (متفاوت از حیل فقهی یا حیله های شرعی)، یاد می شودکه معمولاً در آخرین رده بندی از شاخه های علوم تمهیدی یا تعلیمی جای گرفته است. «علم الحیل» یا اختصاراً «حِیَل» (جمع کلمه حیله به معنای شگرد)، یکی از شاخه های علوم در بین مسلمانان بود که موضوع آن بررسی ساختارو ساختن اسباب شگفت انگیز و ماشین های سودمند بوده است. در این علم عملاً از انواع ماشین ها، اعم از ظروفی که برای تفریح و سرگرمی پادشاهان ساخته می شد، فواره ها، دستگاه های خودکار ابتکاری، دستگاه های بالا برنده آب، تلمبه ها و دستگاهای مکش آب، آسیاب های آبی وبادی و انواع ساعت های مکانیکی و آبی و ... بحث می شد. این پژوهش، ضمن تبیین مفهوم علم الحیل در بین مسلمانان و بررسی آثارو دستاوردهای آنان در این زمینه، قصد دارد تا سیر تحولات این شاخه از علوم کاربردی را در میان مسلمانان بررسی کند. شایان توجه است که این علم در میان مسلمانان حتی در دوره رکود علوم اسلامی، مورد توجه جدی بوده و رونق قابل توجهی داشته و دستاوردهای مثبت فراوانی عرضه کرده است . برخلاف تصور عده ای که تلاشهای مسلمانان را در علم الحیل، در ساخت ماشین های تفریحی بدیع و ابتکار آمیز محدود دانسته اند، مسلمانان به ساخت ابزارها و ماشین های سودمند و کاربردی توجه می کرده اند.