گونه شناسی رویکردهای روشنفکران ایرانی به مدرنیته(در یکصد سال اخیر)

چکیده: عنوان طرح: گونه شناسی رویکرد های روشنفکران ایرانی به مدرنیته (از عصر مشروطه تا امروز) طرح مسئله: مباحث روشنفکری از عصر مشروطه تا امروز با همان شدت درحال طرح است و آزمون و خطاهای گذشته تاثیر کمی در پیش بردن این مباحث داشته است و در نتیجه برخی به این باور رسیده اند که مباحث روشنفکری در ایران با بن بست روبرو شده است. همچنین پیوستگی لازم بین عرصه فکر و عمل (روشنفکری و سیاست) وجود ندارد و امکان پیش بینی پیامدهای سیاسی و اجتماعی یک گونه روشنفکری چندان مشخص نیست. اهداف اصلی تحقیق: الف- اهداف نظری 1- نقد و بررسی مبانی نظری و معیارهای ارایه شده برای تقسیم بندی روشنفکران ایرانی 2- ارایه چارچوب نظری و الگویی جدید برای تقسیم بندی روشنفکران ایرانی ب- اهداف توصیفی 1- توصیف ابعاد و ویژگی های مختلف مفاهیم «روشنفکری»، «مدرنیته» و «مدرنیزاسیون» و نشان دادن نسبت آن ها با هم 2- پی گیری رویکرد به مدرنیته در آثار و نوشته های روشنفکران ایرانی یا به عبارت دیگر، بازخوانی، توصیف و مقایسه افکار و اندیشه های روشنفکران ایرانی براساس مدل نظری ارایه شده پرسش های تحقیق: الف- روشنفکران ایرانی چه رویکردهایی به مدرنیته داشته اند؟ ب- ویژگی های مهم رویکردهای مختلف به مدرنیته کدامند؟ پ- براساس رویکردها به مدرنیته، گونه های عمده روشنفکران ایرانی کدامند و مشخصات اصلی هرگونه چیست؟ روش شناسی: این تحقیق از نوع تحقیقات تاریخی است که موضوع مدرنیته را در آثار روشنفکران ایرانی بررسی می کند. جامعه آماری این تحقیق شامل روشنفکران ایرانی در یکصد سال اخیر (از عصر مشروطه تاکنون) است. در این تحقیقات از روش نمونه گیری نظری استفاده می شود. در نمونه گیری نظری محقق برای دست یابی به مقولات عینی که مبین نظریه باشند به انتخاب نمونه هایی دست می زند، ملاک پایان یافتن نمونه گیری در این پژوهش اشباع نظری مقولات است. تعریف مفاهیم - ذات گرایی یا ذات باوری دیدگاهی فلسفی است که اعلام می کند همه هستندگان دارای ویژگی یا ویژگی های بنیادی و اساسی خود هستند. ویژگی یا بنیاد هر چیز سبب می شود که آن چیز همان که هست باشد. در این دیدگاه هیچ چیز خاصی بدون ویژگی ذاتی خود نمی تواند وجود داشته باشد. ذاتگرایان فرض می کنند که لغات و پدیده ها، معنا و هویت ثابتی دارند. - غیرذات گرایی رویکردی است که بر اساس آن، مفاهیم، اشیاء، افراد، ارزش ها و گزاره ها، هستی عام و ثابتی ندارند. از این منظر، زبان، فرهنگ و گفتمان های مختلف، هویت و معنای متفاوت و سیالی را برای مفاهیم، ارزش ها و پدیده ها ایجاد می کنند. به عبارت دیگر، هیچ واقعیت عینی یعنی فرا انسانی و فرا اجتماعی ای وجود ندارد و واقعیت ها برساخته ذهن افراد و جامعه هستند. غیرذاتگرایی به این معنا است که حقیقت های عام و جهان شمول وجود ندارد، زیرا حقیقت محصول فرهنگ است و در زمان و مکان های مشخص ساخته می شود. - روشنفکر روشنفکر کسی است که با معیار قرار دادن «عقل نقاد» موضع گیری اش(مثبت یا منفی) را نسبت به مدرنیته و پیامدهای آن بیان می کند. به عبارت دیگر ایرانی هایی که همزمان با ورود گسترده دستاوردهای فکری و مادی غرب در اواخر دوران قاجار، به این رویارویی و پیامدهای مثبت یا منفی آن اندیشیده و اندیشه های خود را در جامعه اشاعه داده اند؛ روشنفکر محسوب می شوند. گونه های روشنفکران ایرانی براساس رویکرد (درک) آنها از مدرنیته ذات گرایان الف. مخالفان ذات گرای مدرنیته 1. رویکرد سنتی 2. رویکرد فلسفی (فردید، نصر، داوری، شایگان متقدم) ب. موافقان ذات گرای مدرنیته 1. راست ها (لیبرال ها، آخوندزاده، تقی زاده، آدمیت، ملکیان، آقاخان کرمانی، سروش متأخر) 2. چپ ها (حزب کمونیست ایران، حزب توده، سوسیال دمکرات، رسول زاده، احسان طبری، کیانوری، چپ های اروپایی) غیرذات گریان الف. پارادایم اسلامی 1. اسلام راست: (اسدآبادی، نایینی، طالقانی، بازرگان، ابراهیم یزدی ، سروش متقدم، کدیور) 2. اسلام چپ: (شریعتی) 3. اسلام فقهی: (علامه طباطبایی، شهید مطهری، شهید بهشتی، امام خمینی) ب. پارادایم بومی گرا (شادمان، جلال، نراقی، ملی ـ مذهبی ها، عزت الله سحابی) پ. پارادایم چپ بومی (چپ های راه سومی مانند خلیل ملکی و جلال) نتیجه گیری: در رویکرد ذات گرایانه به مدرنیته؛ بعد عینی ذات گرایانه، همان ابزارهای عام و جهانشمول است که برای تغییر و کنترل جهان ضروری است. این بعد همان نوسازی یا مدرنیزاسیون است که شامل فرایندها، مکانیسم ها، ابزار و لوازم عینی عمل در جامعه است. اما بعد ذهنی ذات گرایانه مدرنیته، همان مولفه های ذهنی- فلسفی جهانشمولی است که در بین تمام انسان ها مشترک است. به عبارت دیگر، این بعد مدرنیته شامل اهداف و ارزش های عام ذهنی است؛ که عقل بشری قادر به درک و پذیرش آن است. بعد ارزشی مدرنیته با شاخص هایی همچون عقلانیت، فردگرایی، انسان محوری، دموکراسی، سکولاریسم و انواع آزادی ها شناخته می شود. ب- رویکرد غیرذات گرایانه به مدرنیته نیز شامل دو بعد عینی و ذهنی می شود؛ با این تفاوت که این ابعاد، کلی و جهانشمول نبوده و براساس شرایط تاریخی و فرهنگی شکل می گیرند. برای مثال در بعد عینی غیرذات گرایانه ما با نوعی نوسازی مواجه هستیم که در هر کشور بر اساس ظرفیت ها و قابلیت های فرهنگی، اولویت های سیاسی، شرایط بین المللی و فرصت های تاریخی اجرا می شود. اما بعد ذهنی مدرنیته غیرذات گرا، موضوعات و پدیده هایی مانند اخلاق، حقوق، عدالت، آزادی و دموکراسی را کاملاً محلی و خاص می دانند. امتیازات گونه شناسی پیشنهادی: 1. جامع بودن 2. مانع بودن 3. تمرکز بر اندیشه بجای اندیشمند 4. امکان استفاده از تجربیات تاریخی و نشان دادن نسبت اندیشه ها بایکدیگر 5. امکان بررسی نسبت گونه های روشنفکری با سیاست 6. فراهم آوردن امکان بازخوانی تمام آثار روشنفکران ایرانی