بررسی بیوسیستماتیکی گنجشک خانگی (passer domesticus) درناحیه پالئارکتیک با استفاده از ژن های میتوکندریایی control region و co1 و داده های ژئومتریک مورفومتریک (روش outline)

گنجشک خانگی پرنده ای کوچک متعلق به خانواده گنجشک های دنیای قدیم (passeridae) است و در میان تمام پرندگان خشکی زی بیشترین پراکنش جفرافیایی را در کل جهان دارد. پراکنش طبیعی این گونه محدود به قاره های اروپا، آسیا و افریقای شمالی است که احتمالاً توسط همزیستی با انسان کشاورز در حدود 10000 سال پیش از خاورمیانه به سایر نقاط منتشر شده است. پیشنهاد شده است که پیش از ظهور کشاورزی، بروز یک یخبندان باعث شکل گیری دو محدوده جدا از گنجشک خانگی یکی در خاورمیانه و دیگری در شبه قاره هند شده است. بر طبق این فرضیه، تمایز در طی این دوره جدایی منجر به شکل گیری دو گروه گونه ای (گروه domesticus و گروه indicus) شده است. شاید بهترین مکان مطالعه تغییرات در گونه گنجشک خانگی کشور ایران باشد، چون ایران منطقه تماس دو گروه گونه ای indicus و domesticus است. همچنین در این کشور 5 زیرگونه از این گونه وجود دارد. هدف در این مطالعه بررسی وجود این دو گروه ِگونه ای در ناحیه پالئارکتیک و بررسی طریقه انشعاب و گسترش گنجشک خانگی در سطح جهان است یا به بیانی دیگر بررسی فیلوجغرافیایی ِگنجشک خانگی در ناحیه پالئارکتیک می باشد. بدین منظور در این مطالعه ابتدا نمونه برداری از ایران آغاز شد و در ادامه مناطق وسیعی (13 کشور ) از پالئارکتیک را پوشش داد. در ایران 144 نمونه از 14 منطقه جمع آوری شد، به نحوی که تمام پنج زیرگونه موجود در ایران را به خوبی پوشش دهد. با نمونه برداری از سایر نقاط پالئارکتیک، تعداد زیر گونه های تحت پوشش به هفت عدد افزایش یافت. در این مطالعه 667 نوکلئوتید از قطعه d-loop متعلق به ژن میتوکندریایی control region و 629 نوکلئوتید از ناحیه سیتوکروم اکسیداز1 میتوکندری از 103 نمونه گنجشک خانگی که از 23 ناحیه (14 کشور) در ناحیه پالئارکتیک جمع آوری شده بودند، تعیین توالی گردید. همچنین 102 نمونه گنجشک خانگی که از 13 ناحیه از ایران جمع آوری شده بودند، از لحاظ ریخت شناسی و ریخت سنجی هندسی (روش outline) مورد مطالعه قرار گرفت. صفات ریخت شناسی ظاهری به کار رفته عبارتند از: طول بدن، طول بال، طول دم، طول پا، طول منقار ازجمجمه، طول منقار از سراخ بینی، نسبت طول بدن / طول بال، نسبت طول بال/طول دم و نسبت طول بال/طول پا. صفات ریخت شناسی جمجمه ای به کار رفته عبارتند از: طول جمجمه، عرض جمجمه، طول نوک، عرض جمجمه در ناحیه استخوان اشکی، عرض بین دو حدقه چشم، ارتفاع جمجمه، طول فک پایین و ارتفاع نیم آرواره پایین. اگرچه بعضی از جمعیت ها از نظر صفات ریخت شناسی متمایزند ولی مرز آشکاری در زیرگونه ها دیده نمی شود و هم پوشانی در صفات ریختی بسیار زیاد است. در تحلیل های مولکولی، تمایزی بین گروه های سنتی indicus و domesticus یافت نگردید. این نتیجه موید این حقیقت است که تمایز ریخت شناسی بین domesticus و indicus احتمالاً بیانگر یک انشعاب اکولوژیکی-سازشیِ معاصر، به جای جدایی ناشی از یخبندان قدیمی است. میزان کم تمایز جمعیتی و همین طور تغییرات ژنتیکی کم درون جمعیت ها با یک گستردگی اخیر جمعیت مطابقت دارد که احتمالاً از یک ناحیه اصلی در خاورمیانه در جایی که کشاورزی اولین بار ظهور کرده ، شروع شده است.