تبیین فرآینـد چاقـی در نوجوانان: طــراحی و آزمون پیش بینی کنندگی الگوی پیشگیری از چاقی

چکیده مقدمه: بر اساس منابع موجود اغلب مداخلات صورت گرفته در زمینه ی پیشگیری از چاقی نوجوانان توفیق مورد انتظار را در دستیابی به اهداف خود نداشته اند. از این رو شناخت فرآیند ابتلاء به چاقی و طراحی مداخلات مبتنی بر آن امری ضروری است. با توجه به محدودیت مطالعات صورت گرفته در کشور پژوهش حاضر با اهداف تبیین فرآیند چاقی در نوجوانان و طراحی و آزمون پیش بینی کنندگی الگوی پیشگیری از چاقی طراحی و اجرا شد. مواد وروش انجام پژوهش: این مطالعه به روش تلفیقی و در دو مرحله ی متوالی کیفی و کمی انجام شد. در نخستین بخش از مطالعه ی کیفی، فرآیند شکل گیری رفتارهای مرتبط با چاقی در نوجوانان با استفاده از رویکرد "نظریه ی مبتنی- بر زمینه" تبیین شد. در مجموع 72 نفر شامل نوجوانان، مادران و متخصصین در مصاحبه های فردی و بحث های گــروهی شرکت کردند. تجزیه و تحلیل داده ها به صورت دستی و با استفاده از روش مقایسه ای مستمر در سه مرحله ی کدگذاری باز، محوری و انتخابی صورت پذیرفت. روایی داده ها از طریق ارزیابی قابلیت پذیرش، قابلیت اعتماد، تطابق پذیری و انتقال پذیری انجام شد. در بخش دوم از مطالعه ی کیفی، الگوی پیشگیری از رفتارهای مرتبط با چاقی در نوجوانان با تکیه بر مفاهیم نظریه ی ارائه شده، تبیین گـردید. در دومین مطالعه که به روش کـمی صورت گرفت، پرسشنامه ی سنجش عوامل پیش بینی کننده ی چاقی در نوجوانان، تدوین و روایی صوری، محتوا و سازه ی آن ارزیابی شد. اعتبار پرسشنامه ی مذکور نیز از طریق سنجش پایایی و هماهنگی درونی بررسی گردید. در آخرین مرحله، روابط بین سازه های الگوی ارائه شده با استفاده از روش شناختی معادلات ساختاری ارزیابی شد. یافته ها: تجزیه و تحلیل مقایسه ای مستمر داده ها منجر به ارائه ی نظریه ای جدید در زمینه ی رفتارهای مرتبط با چاقی در نوجوانان شد. "از دست دادن انگیزه" مفهوم محوری نظریه ی مزبور است. بر همین اساس سازه های اصلی الگوی انگیزش محور پیشگیری از رفتارهای مرتبط با چاقی در نوجوانان شامل "اصلاح رفتارهای مرتبط با چاقی"، "تحلیل و بازنمایی اولویت ها"، "خود ارزشیابی مبتنی بر واقعیت"، "کنترل درونی و انتظار هدفمند"، "شناخت و درک تهدید" و "حمایت محیطی و اجتماعی" می باشند. روانسنجی پرسشنامه ی سنجش عوامل پیش بینی کننده ی چاقی در نوجوانان، روایی صوری کیفی و کمی پرسشنامه ی مذکور را در حد مطلوبی تأیید نمود. روایی محتوای پرسشنامه در بعد کیفی بررسـی و تأیید شد. نمره ی شاخص نسبت روائی محتوا و ایندکس روائی محتوا برای تمامی گویه ها به ترتیب بیش از 6/0 و 7/0 و موید روایی کمی محتوای پرسشنامه بود. تجزیه و تحلیل اطلاعات در زمینه ی تحلیل عاملی اکتشافی و تأییدی، کفایت مدل تحلیل عاملی را نشان داد. بر اساس شاخص واریانس بیان شده قدرت پیش گویی مدل برابر 9/49 محاسبه گردید. با استفاده از روش شناختی معادلات ساختاری، مدل تطابق یافته با نظریه ی تبیین شده برازش داشته و مقادیر شاخص های مربوطه برازندگی مدل را در حد منطقی تأیید نمود. نتیجه گیری: ارتقاء انگیزه ی نوجوانان در زمینه ی اتخاذ رفتارهای سالم و کنترل وزن، هدف محوری در الگوی پیشگیری از رفتارهای مرتبط با چاقی در نوجوانان می باشد. الگوی ارائه شده در مطالعه ی حاضر می تواند به عنوان یک الگوی اکولوژیک موثر در زمینه ی طراحــی و اجرای مداخلات پیشگیری از چاقی در نوجوانان جامعه ی ما مطرح باشد.