معرفی شاخصهایی جهت تعیین خوشخوراکی گونه های مرتعی

چکیده علیرغم اهمیت تعیین خوشخوراکی در مدیریت مراتع، متاسفانه اطلاعات ناچیزی از خوشخوراکی گیاهان مرتعی در دسترس می باشد. این امر را شاید تا حدودی بتوان ناشی از عدم شناخت دقیق از عوامل تاثیر گذار بر طبقه بندی گیاهان از نظر خوشخوراکی دانست. از این رو هدف اصلی این تحقیق بررسی تاثیر عوامل موثر بر خوشخوراکی و به ویژه مطالعه تاثیر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی گیاهان بر روی خوشخوراکی آنها می باشد. در این بررسی که در مراتع کرسنک استان چهارمحال و بختیاری صورت گرفت، پس از بازبینی منابع متعدد، صفات ظاهری (فیزیکی) و صفات شیمیائی شامل کیفیت علوفه و ترکیبات ثانویه گیاهان مرتعی به عنوان مهمترین شاخص های تعیین کنند? خوشخوراکی گیاهان انتخاب و رابطه آنها با خوشخوراکی مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، در ابتدا منطقه تیپ بندی و در داخل هر تیپ گیاهی ویژگی های گیاهی شامل پوشش تاجی، تولید، ترکیب گیاهی و ترکیب گیاهان در رژیم غذایی دام های گوسفند و بز تعیین شد. ترکیب گیاهی بر مبنای اطلاعات حاصل از آمار برداری از کوادرات هائی به ابعاد 2 1متر که در طول 6 ترانسکت 200 متری و به روش تصادفی انتخاب گردیدند، اندازه گیری شد. زمان چرای گونه ها توسط گوسفند و بز نیز به طور جداگانه با استفاده از روش فیلمبرداری و زمان سنجی تعیین شد. در مرحله بعد، از گونه هایی که رژیم غذائی غالب دام ها را تشکیل می دادند، پایه هائی برداشت کرده و در این گونه ها، صفات ظاهری مانند کرکدار بودن، خاردار بودن، آبدار بودن، خشبی بودن و... ، شاخص های کیفیت علوفه شامل درصد پروتئین خام (crude protein =cp)، درصد دیواره سلولی بدون همی سلولز (acid detergent fiber= adf)، میزان هضم پذیری ماده خشک (dry matter digestibility = dmd) و انرژی متابولیسمی(metabolism energy=me) و ترکیبات شیمیایی حاصل از استخراج اسانس گیاهان (ترکیبات ثانویه) شناسایی و تعیین شدند. با توجه به تعدد صفات ظاهری، ترکیبات ثانویه و تاثیر هر سه عامل بر خوشخوراکی و احتمال وجود همبستگی بین صفات مورد بررسی، این صفات با استفاده از آنالیز مولفه های اصلی(principle component analysis=pca) به محورهایی محدود کاهش یافتند. در مرحله آخر رابطه همبستگی بین شاخص انتخاب گونه های گیاهی (نسبت درصد حضور گیاه در ترکیب گیاهی به درصد حضور گیاه در ترکیب رژیم غذائی دام ها) توسط گوسفند و بز (متغییر وابسته) با محور های حاصل از آنالیز مولفه های اصلی مربوط به صفات ظاهری و ترکیبات ثانویه گیاهان به طور جداگانه و مشترکاً با کیفیت علوفه (متغیرهای مستقل) تعیین و تجزیه و تحلیل شد. نتایج حاصله نشان داد که بین صفات ظاهری (محورهای اول و دوم با مجموعاً بیش از 50 درصد واریانس صفات ظاهری) با شاخص انتخاب هر یک از گونه های گیاهی توسط گوسفند و بین صفات ظاهری (محور دوم با 77/22 درصد واریانس صفات ظاهری) با شاخص انتخاب هر یک از گونه های گیاهی توسط بز رابطه معنی داری (05/0p?) وجود دارد. از بین شاخص های کیفیت علوفه، فیبر جدا شده در اسید ((adf، هضم پذیری ماده خشک (dmd) و انرژی متابولیسمی با شاخص انتخاب هر یک از گونه های گیاهی توسط گوسفند (بر حسب هم درصد تاج پوشش و هم تولید) رابطه معنی داری (05/0p?) نشان دادند. اما بین شاخص های کیفیت علوفه گیاهان با شاخص انتخاب هر یک از گونه های گیاهی توسط بز (برحسب درصد تاج پوشش و تولید) رابطه ای معنی داری (0.05 p?) یافت نشد. بین ترکیبات ثانویه ( محور سوم با 34/13 درصد واریانس ترکیبات ثانویه) با شاخص انتخاب هر یک از گونه های گیاهی توسط گوسفند و بز (بر حسب هم درصد تاج پوشش و هم تولید) رابطه معنی داری(05/0p?) یافت شد. بین صفات مورد بررسی حاصل از هر سه شاخصِ صفات ظاهری، کیفیت علوفه و ترکیبات ثانویه (با محور های اول و سوم با به ترتیب 51/25 و 43/15 درصد واریانس) با شاخص انتخاب هر یک از گونه های گیاهی توسط گوسفند (برحسب هم درصد تاج پوشش و هم تولید) رابطه معنی داری (05/0p?) مشاهده گردید. بنابراین، سه شاخص صفات ظاهری، کیفیت علوفه و ترکیبات ثانویه گیاهان به صورت مشترک و یا تا حدودی به طور جداگانه می توانند به عنوان شاخص هایی جهت تعیین خوشخوراکی گونه های مرتعی معرفی شوند. با توجه به یافته های فوق توصیه می شود که در صورت امکان از هر سه شاخص صفات ظاهری، کیفیت علوفه و ترکیبات ثانویه و در غیر این صورت با توجه به هزینه بر بودن و زمان بر بودن تعیین ترکیبات ثانویه از طرفی و از طرف دیگر درصد پائین واریانس محور سوم (34/13 درصد) که رابطه معنی داری را با شاخص انتخاب گونه های گیاهی توسط گوسفند و بز نشان داد، حداقل از دو شاخص صفات ظاهری و کیفیت علوفه در تعیین و رتبه بندی خوشخوراکی گونه های گیاهان مرتعی استفاده شود. کلمات کلیدی: مرتع؛ خوشخوراکی گیاهان؛ صفات ظاهری، کیفیت علوفه؛ ترکیبات ثانویه؛ گوسفند؛ بز.