نقد و بررسی آرای مفسرین پیرامون آیه خلافت انسان

تنها موجودی که خداوند متعال، عنوان جامع و کامل موجود را به او عطا کرد، انسان است که به عنوان الهی«خلیفهالله» مفتخرگردید. به راستی این چه موجودی است که فرشتگان در شناخت او عاجز و ناتوانند به گونه ای که در محضر خداوند متعال به خود اجازه می دهند که در مورد مقام خلافه اللهی او سوال نمایند؟ این پدیده ی الهی چه ویژگی هایی دارد که خداوند متعال فرشتگان را در مقابل او، امر به تعظیم و سجده نموده است؟ انسان از منظر قرآن کریم، دارای وجودی جامع است که او را شایسته ی مقام خلافت کرده است و همین خلافت الهی، جایگاه والای انسان را در هستی رقم می زند؛ لیکن این خلافت با خلافت در علم کلام، متفاوت است؛ زیرا با براهین متقن کلامی، خلافت انسان در قلمرو نبوت و امامت اثبات می شود، اما مقام خلافت انسان در این بحث قرآنی، مربوط به وجود جامع انسان است که قلمرو این خلافت، آن چنان که بیان خواهدشد، همه ی نظام هستی است که در این مقام، انسان کامل حتی تعلیم فرشتگان را نیز به عهده می گیرد. لفظ«خلافت» در قرآن مجید نیامده است اما واژه ی«خلیفه» دو مورد و جمع آن یعنی«خلائف» چهار مرتبه و جمع دیگر آن: «خلفاء»، سه بار در قرآن مجید آمده است. گرچه تنها آیه ای که خلافت مطلق انسان را بیان می کند، همین آیه ی خلافت یا استخلاف انسان است، لکن اگر کسی ادعا کند چون هدف نهایی قرآن، تربیت انسان ناب و کامل است وآیات دیگر قرآن کریم در حقیقت شرح آیه ی خلافت انسان است، گزاف نگفته است. اهمیت موضوع و همچنین انگیزه ی لازم موجب گردید که به طور مبسوط به این بحث پرداخته شود و این اهمیت زمانی آشکار خواهد شد که با پذیرش مبنایی خاص که در تفاسیر بزرگان آمده است، میزان تأثیر نگرش انسان در بحث خلافت و جانشینی وی، بر عمل انسان مشخص شود.