تحلیل مبانی و جایگاه معرفت شناختی مفاهیم، اندیشه ها و نظریه های حوزه علم سنجی در عصر حاضر

علم سنجی یکی از مقوله های پژوهشی نسبتاً نوظهور است که امروزه در تمام حوزه های علمی و در سطوح ملی و بین المللی مورد توجه قرار گرفته و از رایج ترین روش های ارزیابی فعالیت های علمی است. اید? علم سنجی در طول زمان شکل گرفته و توسعه یافته است. این اندیشه دستاوردهای زیادی برای افراد، گروه ها، سازمان ها، دولت ها و به طور کلی در سطح جهان داشته است. در تقابل با این دستاوردها، استفاده از روش ها، شاخص ها و فنون علم سنجی در ارزیابی فعالیت های علمی، امروزه با سوالات و انتقادهای زیادی روبه رو شده ، به طوری که باعث تردید در مبانی و چارچوب نظری آن گردیده است. از این رو بازنگری و بازسازی نظری و معرفت شناختی علم سنجی ضروری به نظر می رسد. این در حالی است که بررسی پیشینه ها بیانگر آن است که علم سنجی تاکنون با رویکرد معرفت شناختی مورد مطالعه قرار نگرفته است. مسئله این جاست که نوع معرفت در علم سنجی با رویکردهای گذشت? معرفت شناسی که تا حدودی سنتی و تک بُعدی است، پیوند دارد، در حالی که جامعیت بخشیدن به ارزیابی های علم سنجی در عصر حاضر، مستلزم استفاده از تمام رویکردها و به خصوص رویکردهای نوین معرفت شناسی است. این پژوهش با هدف تحلیل تاریخی و معرفت شناختی مبانی و خاستگاه های مفاهیم، اندیشه ها و نظریه های حوز? علم سنجی و تبیین جایگاه آن در میان دیگر حوزه های دانش در عصر حاضر صورت گرفته است. روش پژوهش در این رساله تحلیلی- انتقادی و اکتشافی و مبتنی بر گردآوری داده ها از طریق متون و منابع کتابخانه ای بوده است. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که رابط? تنگاتنگی بین معرفت شناسی و علم سنجی وجود دارد. علم سنجی در واقع برگرفته از رویکردهای پوزیتیویستی و عملگرایانه در معرفت شناسی و به خصوص مفهوم «علمِ علم» است. «علمِ علم» و توصیف های برنال، نالیموف و پرایس از این مفهوم، جامعه شناسی کمّی مرتون و فعالیت های عملگرایان? گارفیلد، راه را برای مدیریت و سنجش علم باز کرد. تلاش های این دانشمندان در آن دوران با دغدغ? کنترل، استفاده و به طور کلی مدیریت اطلاعات علمی و دانش مدون و مضبوط همراه بوده است. بررسی عناصر تأثیرگذار در روند پیدایش و گسترش علم سنجی هم این موضوع را تأیید می کند. از این رو علم سنجی از یک طرف با مطالعات علم که در زمان ظهور علم سنجی بیشتر رویکرد کمّی و جامعه شناختی داشته و از طرف دیگر با نظریه های اطلاعات و ارتباطات که آن هم همان مطالعات علم در قالب فرایندها و محمل-های اطلاعاتی است، مرتبط است. این دو در واقع یکی هستند، به این دلیل مبنای نظری علم سنجی را با نظریه های اطلاعات نیز می-توان تحلیل، تبیین و بازسازی کرد. پیرو این دو بُعد، علم سنجی با دو نوع محدودیت یعنی کمّی بودن و کتاب شناختی بودن همراه است که در عین حال وجوه مشخصّ? آن نیز به حساب می آیند. به منظور رهایی از این محدودیت ها، پاسخگویی به سوالات بنیادین و بازسازی نظری علم سنجی، باید به معرفت شناسی و به خصوص روایت تاز? آن در عصر حاضر یعنی مطالعات علم رجوع کرد. زیرا هرچند رویکرد عمد? این گونه مطالعات کمّی است، اما نباید کمّی صِرف باقی بماند، بلکه علم سنجی باید مبتنی بر اصول متنوع و بنیادین معرفت شناسی صورت بگیرد. از این رو علم سنجی باید در پیوند با مطالعات علم بازنگری و بازسازی شود و هرگونه نظریه-پردازی دربار? علم سنجی مستلزم توجه به آن در این چارچوب است. علم سنجی چنانچه بخواهد به عنوان یک حوز? تخصصی باقی بماند، باید در تبیین های مطالعات علم نقش آفرینی کند. چنین مشارکتی تنها در صورتی میسر می شود که این حوزه به خودآگاهی برسد و از ریشه های روش شناختی خود در مطالعات علم استفاده کند. پژوهش حاضر در این راستا راهکارهایی برای غلبه بر موانع معرفت شناختی علم سنجی و الگویی برای چگونگی ارتباط کارآمد این حوزه با دیگر حوزه های دانش ارائه نموده است.