بررسی تحلیلی نهضت ترجمه در دوران ناصرالدین شاه

بر اساس تعریف مونا بیکر (1998:318) "نهضت ترجمه" عبارتست از " یک فعالیت ترجمه ای سازماندهی شده در مقیاس بزرگ". نیمه دوم قرن نوزدهم دوره تحولات عمده سیاسی و ایدئولوژیکی ایران بود. علوم جدید و مفاهیم غربی از قبیل دموکراسی، جامعه مدنی و روشنفکری از طریق ترجمه وارد زبان فارسی شد. در واقع، سمت و سوی تحولات ایران در اواخر قرن نوزدهم در زمینه های مختلف نهضت ترجمه ای را رقم زد که از اهمیت ویژه ای برخوردار است. (کریمی حکاک، 518:1998). متفکران قرن نوزدهم دریافته بودند که با تکیه برقدمت تمدن پارسی نمی توان به ماندگاری آن اندیشید. از این رو بسوی تفکر و تمدن مدرن و نگاه نظام مند به فرهنگ غرب، یا به عبارتی مدرنیسم روی آوردند. میرزا عیسی قائم مقام، عباس میرزا، قائم مقام فراهانی و امیر کبیر پیشگامان این عرصه بودند، که از بین آن ها مهم ترین اقدامات راعباس میرزا و مهم تر از آن امیر کبیر انجام دادند. ترجمه آثار اروپایی در زمان عباس میرزا شروع شد اما این مسئله دیری نپایید و در زمان محمد شاه بکلی کنار گذاشته شد تا اینکه در زمان ناصرالدین شاه به آن اهمیت تازه ای داده شده و این روند تا جایی پیش رفت که یک نهضت ترجمه را رقم زد (فشاهی، 254:1354). در واقع ترجمه با تاسیس دارالفنون توسط امیر کبیر و دارالترجمه توسط اعتمادالسلطنه به اوج خود رسید. پژوهش حاضر کوششی است در راستای بررسی نهضت ترجمه در عصر ناصرالدین شاه، عوامل بوجود آورنده این نهضت و ویژگی های خاص آن. ترجمه فرایندی است که تنها زبان را در بر نمی گیرد و همیشه در عمق سیستم های فرهنگی، سیاسی و تاریخ اتفاق می افتد (سوزان بسنت و هریش تریودی، 1999:6). بررسی عواملی که یک نهضت ترجمه رقم زده است از دیدگاهی علی معلولی به پیشبرد اهداف حرکت های معاصر مشابه کمک شایانی خواهد کرد. با توجه به سه مدل استفاده شده در حوزه مطالعات ترجمه، که عبارتند از فرایند، تطبیقی و علی-معلولی ، پژوهش حاضر بر اساس چارچوبی علی معلولی انجام شده است. پژوهشگر در قالب این چارچوب نظری به بررسی روابط علی معلول عوامل مختلف تاثیر گذار در نهضت ترجمه در عصر ناصری می پردازد. در این راستا پژوهش به دو سوال اساسی پاسخ می دهد: 1. چه عواملی ( اجتماعی، فرهنگی، ایدئولوژیکی و غیره) نهضت ترجمه در عصر ناصرالدین شاه را رقم زدند؟ 2. ویژگی های اساسی این نهضت ترجمه چه بوده است؟ پژوهش حاضر مبنای توصیفی و تحلیلی دارد که در آن عوامل بوجود آورنده نهضت ترجمه در عصر ناصرالدین شاه و ویژگی های خاص آن بررسی می شود. مدل اتخاذ شده در انجام تحقیق مدلی تاریخی و کتابخانه ای است که از سوی وودزورث (2004:101) ارائه شده است. بر اساس این مدل تحلیل و تفسیر تاریخ ترجمه با تمرکز بر عمل ترجمه، تئوری ترجمه و یا هر دو امکان پذیر است. در این قالب پژوهش با تمرکز بر عمل ترجمه انجام شده است.