فرهنگ تشبیهات در دیوان صادق سرمد

برای شناخت هر اثر ادبی و پدید آورنده آن، می توان از ساحت های گوناگون تاریخی، اجتماعی، روان شناسی، فنی ، لغوی، علمی و اعتقادی بدان پرداخت هر کدام از این ساحت ها منجر به کشف زاویه ای از زوایای پنهان هر اثر وصاحب آن می شود که البته هر کدام شیوه خاص و گاه گوناگونی را در بررسی و تحقیق می طلبد. یکی از این شگردها، تتبع در اثر ادبی اوست.درواقع برخی از آثار می توانند صادق ترین ترسیم کننده واقعی زندگی فردی و اجتماعی پدیدآورنده آن باشد و تابلویی جاندار،متحرک و گویا از شخصیت نویسنده یا شاعر در مقابل دیدگان ما به نمایش بگذارد. در این تحقیق به عنوان فرهنگ تشبیه سعی شده است به بررسی تشبیه در دیوان شاعر پرداخته تا به شناخت بهتری از اثر و سازنده اش دست یافت. این پژوهش شامل بخش های زیر است: پس از ارائه سوالها ضرورت ، پیشینه،اهداف،کاربرد تحقیق و... وارد بخش بعدی شده و در آنجابه زندگینامه شاعر وفعالیتهای سیاسی،اجتماعی و ادبی او، بررسی افکار و شعر اوپرداخته و سپس تشبیه و انواع آن را توضیح داده و ابیات تشبیه دار دیوان به ترتیب صفحه آورده شد. بعد از ذکر ابیات تشبیه دار فراوانی انواع تشبیه را در نمودارهای مختلف نشان داده و با یکدیگر مقایسه شده است. در پایان بر اساس نمودارها و فراوانی داده ها نتیجه گیری کرده و به تواناییها و نمودهای مختلف ادبی وهنری شاعر پرداخته و انواع مشبه، مشبه به وادات تشبیه بر اساس ترتیب الفبایی در جدولهای مختلف برای دسترسی آسان دانش پژوهان ارائه شده است. 1-1- تعریف مساله و سوالهای اصلی تحقیق: تشبیه که یکی از ابواب مهم علم بیان است و بخش گسترده یی را در بر می گیرد، در دیوان صادق سرمد با بسامد بالایی به چشم می خورد.در این پژوهش سعی شده مجموع تشبیهات موجود به صورت فرهنگی مجزا با فهرستی الفبایی جمع آوری شود تا در دسترس آسان علاقه مندان قرار گیرد. لذا با مطالعه دقیق این دیوان به بررسی تشبیه، انواع و بسامد آن پرداخته تا به پاسخی مناسب برای موارد زیر دست یافت 1- کاربرد تشبیه در دیوان مورد نظر به چه صورتی است؟ 2- شاعر چه شگردها وروشهایی را در مورد تشبیه به کار برده است؟ 3- بسامد انواع تشبیه در دیوان چگونه است؟ 1-2- واژگان کلیدی: دیوان،صادق سرمد، مشبه، مشبه به، وجه شبه ، ادات تشبیه. 1-3- سابقه وضرورت انجام تحقیق: با توجه به جستجو و بررسی از کتابخانه ها و موسسات آموزشی وپژوهشی، پژوهشگاه اطلاعات ومدارک علمی ایران و پایگاه های اینترنتی سابقه ی مدونی برای این موضوع یافت نشد. بررسی تشبیهات وتهیه فرهنگ تشبیهات از دیوان شعرا، روش و پدیده نویی بوده است لذا برای تسریع جستجوی پژوهشگران و دستیابی آسان بدین موارد تهیه چنین فرهنگی با تنظیم الفبایی ضروری می نماید 1-4- اهداف تحقیق: با بررسی زیباشناسی و صورخیال( تشبیه) به شناخت بهتر و دقیق تر اثر ادبی نائل شده و برای علاقمندان در کشف تصویر جامع و کاملی از شاعر و شعرش کمک شایانی است ودردریافت و درک آن توسط دانشجویان تلاش شده است. 1-5- کاربرد تحقیق: نتایج نهایی این پژوهش می تواند به پژوهشگران و دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی در جهت نیل به نتیجه مطلوب تردر تحقیق هایی نظیر سبک شناسی، مباحث بیانی، تصحیح متون، درک بهتر مفاهیم اشعار و...یاری رساند. 1-6- روش انجام تحقیق: کتابخانه ای (تحلیل محتوا) 2-1- زندگی نامه شاعر(از تولد تا وفات) سید محمد صادق سرمد، فرزند چهارم سید محمد علی، در سال 1286 شمس در تهران در یک خانواده روحانی متولد شد. پدر او یکی از مطلعین و معتمدین وجدش میرزا نصرا...نیز یکی از عرفا و ادبای زمان به شمار می رفت. و خاندانش بیشتر از روحانیون بودند. سرمد تحصیلات مقدماتی را در مدرسه تدین و تحصیلات عالیه قضایی را در مدرسه عالی قضایی گذارند و ضمن تحصیل، به دوره های مقدماتی ادبیات فارسی و تازی و علوم اسلامی پرداخت و به تکمیل هنر خط نویسی مشغول گردید. او از سال 1309 شمسی به وکالت دادگستری پرداخت و دوره ی کارآموزی وکالت را نزد ابوالحسن موحد گذراند. او در سال 1311 با جمیله موحد، دختر ابوالحسن موحد، ازدواج کرد وثمره ی این ازدواج دو پسر به نامهای فرخ وفریدون و دودختر به اسامی زهره و ناهید می باشد وکالت دادگستری حرفه اصلی سرمد بود و در این زمینه مسوولیت های عمده ای از جمله عضویت هئیت مدیره کانون وکلای دادگستری، ریاست دادگاه انتظامی، مشاور حقوقی و وکیل امور قضایی دربار شاهنشاهی و سرپرستی امور قضایی آستان قدس رضوی را عهده داربود. در فروردین 1339 سرمد به علت ابتلا به بیماری سرطان به لندن رفت و در آنجا تحت عمل جراحی قرار گرفت ولی معالجات موثر واقع نشد و مدت کوتاهی پس از مراجعت در ساعت پنج و نیم عصر سه شنبه 28 تیر 1339 دار فانی را وداع گفت. 2-2- فعالیتهای سیاسی و اجتماعی شاعر زندگی سرمد از فعالیت های سیاسی خالی نبود چنانچه در سال 1320 که متفقین ایران را اشغال نمودند و مردم با وضع بسیار متغیر و غیر ثابتی مواجه شدند . سرمد با آن روح حساس و وطن دوستی شدیدی که داشت نتوانست خاموش بنشیند، لذا روزنامه سیاسی « صدای ایران» را به مدت شش سال منتشر ساخت . در سال 1324 سرمد از جمله یکی از روزنامه نگاران ایران بود که بنا به دعوت دولت های انگلستان و فرانسه به اروپا رفت و در دوره هجدهم قانون گذاری از شهرستان در گز به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید . در سال 1950 سرمد در رکاب شاهنشاه به عنوان ملک الشعرا دربار به پاکستان مسافرت کرد در طی این مسافرت که دیداری از سرتاسر پاکستان بود بنا به اقتضای مقام و محل و موقع، اشعاری سرود که در تجدید و تحکیم روابط ادبی بین ایران و پاکستان فصل تازه ای گشود . در سال 1955 سرمد به عنوان یکی از اعضای برجسته هیات فرهنگی ایران به سرپرستی و زیر فرهنگ از پاکستان دیدن کرد و صدای آشنایش برای بار دوم در محافل علمی پاکستان بلند شد . در سال 1956 هنگام مسافرت شاهنشاه به هندوستان سرمد نیز در التزام رکاب بود . سرمد در سال 1334 به اتفاق عده ای از ادبا و دانشمندان ایران به ترکیه مسافرت کرد و ضمن بازدید از بناهای تاریخی از قونیه نیز دیدن کرد و به زیارت مزار مولانا جلال الدین رومی بلخی نائل گردید . مسافرت ترکیه و بالاخص زیارت مرقد مولانا تاثیر عمیقی در روح شاعر ایرانی گذاشت و علاوه بر سرودن اشعار به مناسبت زیارت و عرض عقیدت به آن عارف وارسته دنیای اسلام ، سرمد ارمغانی از مولانا برای خود و کشورش به ایران آورده است و در غزلهایی که سرمد در چند سال آخر زندگی سروده سوز و گداز مولانا هویدا است ؛ مانند: چو روی توست در چشمم چو حرف توست در گوشم زعالم هرچه می دانم همه گردد فراموشم چو بیهوشان اگر امشب نمی فهمم حواس خود زچشم توست ورنه من نه بی فهمم نه بی هوشم سور وصل می خواند لبت در زیر لب گویی که دل از حسرت وصلت تپد امشب در آغوشم به هرسو دیده بگشایم نگاه توست در چشمم به هرکس در سخن آیم صدای توست در گوشم چون طوفان خفته در امواج بحرم گرچه آرامم چوآتش زیر خاکستر نهانم گرچه خاموشم اگرچه از می دوشین هنوزم سرخوش وشیرین بیا کز آن لب نوشین می صبحانه ای نوشم نوید آمد نوید آمد که آن یار سعید آمد چوروی گل پدیدآمدچوبلبل ازهرچه نخروشم رقیب ار می کند سردی چه غم کز صحبت یاران شب گرمی بود سرمد که من از شوق می جوشم (ص381) مسافرت سرمد به ترکیه و اشعاری که در این مسافرت سروده است در تشیید و تحکیم روابط دیرین ادبی ، عرفانی و دینی ایران و ترکیه موثر بوده است . روز اقبال سال 1359 در حیاط انجمن روابط فرهنگی ایران و پاکستان جلسه ای به ریاست آقای محمد حجازی رئیس انجمن برگزار شد و سرمد قصیده قرایی انشاد نمود. ایران و ترکیه و پاکستان از قرن ها دارای مفاخر تاریخی و ملی مشترک می باشند و مسافرت های سرمد در احیای علایق دیرین برادری و هماهنگی بین این سه کشور نتیجه بسیار ارزنده ای داشته است بالاخص از تجلیلی که از مولانا جلال الدین رومی کرده از کشورهای فارسی دوست حسن استقبال شده است . 2-3- فعالیتهای ادبی شاعر: نبوغ ادبی و شعری سرمد از یازده سالگی تجلی نمود چنانچه در نوزده سالگی به عضویت انجمن ادبی ایران که به ریاست میرزا رضاخان نائینی دایر بود انتخاب گردید سرمد به پاس خدمات ادبی و اجتماعی خود به دریافت دونشان تاج و یک نشان درجه اول سپاس ازوزارت فرهنگ و نشان هنر از ارتش شاهنشاهی ایران مفتخر گردید. آثار متنوع سرمد حاکی از آنست که او در فواصل سالهای 1300 تا 1310 یعنی از 15 سالگی تا 25 سالگی به شدت هر چه تمامتر با شعرای جامد و مقلد در جدل بوده ومی کوشیده است تا روح تازه ای در حالت شعر فارسی پدید آورد و شعر نو را به معنای هنری و جدی پایه گذاری کند. منظومه های «خورشید» «آیینه فلک» «پاییز کبود» «مهتاب و شهاب» «بدر طالع» و غزلیاتی چند به سبک جدید نمونه هایی از اسلوب شعر جدید است که از 1310 تا 1311 شمسی درمطبوعات و مجموعه های ادبی ایران و هندوستان امثال روزنامه های «حبل المتین» کلکته«شفق» «ارمغان» «ناهید» «قاصد سخن» و «سخنوران» به طبع رسیده است. سرمد در اکثر انجمن های ادبی تهران شرکت می کرد و ریاست بعضی از آنها را از قبیل انجمن ادبی ایران و پاکستان انجمن ادبی ایران و ترکیه، و نیابت ریاست انجمن فرهنگی ایران و پاکستان رابه عهده داشت و انجمن فرهنگی ایران و پاکستان به پاس خدمات فرهنگی او انجمن ادبی ایران و پاکستان را به نام انجمن ادبی سرمد نامگذاری کرد. 2-4- روابط شاعر با دربار: سرمد از دسته شاعرانی بوده است که در رکاب شاه سابق به سفرهای داخلی و خارجی می رفت او را می توان در زمره شاعران درباری شمرد اما نه به این شکل که مطیع کامل شاه باشد .سرمد علیرغم نزدیکی تنگاتنگ با دربار،مطیع کامل آنها نبود و گاهی علاوه برتشویق فعالیتهای عام المنفعه شاه ،انتقادات صریحی نسبت به اعمال و افکار او بیان می کرد؛ مانند : سی و دوسال طی شده از عمرش گویی که سالخورده دوران است سی ودوسال عمر درخشانش در کام ملک سی و دو دندان است ده سال بیش نیست که سلطان گشت گویی که صد گذشت که سلطان است (ص 33) و در ادامه خواسته های درست اخلاقی و اجتماعی از شاه می خواهد: باشد که بیخ فقر براندازی باشد هر آنکه بر سر حرص تاخت باشد هر آنکه نرد خیانت باخت کاصل فساد حسرت و حرمان است داند جزاش نیکی واحسان است داند سزاش گوشه زندان است (ص33) یا در جایی دیگر انتقاد صریح و دیدگاه خود را آشکارا در مورد اعدام جمعی از افسران توده بیان می کند: شهریارا بگو دگر نکشند بس بود آنچه بیش از این کشتند تو بشر دوستی و می دانی یا: ملک می پاید به کفر اما نمی پاید به ظلم زآنچه کشتند بیشتر نکشند بازگو بعد از این دگر نگشند که بشر دوستان بشر نکشند(ص59و58) گر عروس ملک خواهی داد و دینش کن جهاز(ص 75) با این حال سرمد را نمی توان از جمله شاعران تند و تیز و مخالف حکومت شاه دانست ؛ علیرغم بروز مخالفت های سیاسی در آثار نویسندگان و شعرا ی همزمان حیات سرمد،او را نمی توان در زمره این گروه سیاسی دانست. 2-5- اوضاع اجتماعی و سیاسی جامعه در دیوان: در دیوان سرمد اتفاقات مهم اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و ... ایران را ملاحظه کرد او تمام سفر هایی را که با شاه همراهی کرده است و روابط ایران با کشور های همسایه را در شعر خود آورده است . شعر سرمد روح عصر و محیط خود را مجسم می دارد و شعرش بیان کننده اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی می باشد و کشمکش ها و ناراحتی محیط و اجتماع و زد وخوردهای سیاسی و محرومیتها و ناکامیها در شعر او اثر گذاشته است، مانند اشعاری که سرمد در دوران اشغال ایران بعد از شهریور 1320 سروده است: روزگاری است که آزاد سخن نتوان گفت همچو بلبل سرقول و غزلم هست ولیک گل به بار آمد و چون غنچه از آن تنگدلم سخن آزاد چو مرغان چمن نتوان گفت ذوق این مشغله بازاغ و زعن نتوان گفت که حدیث از لب آن غنچه دهن نتوان گفت (ص295) و در جای دیگر خروج نیروی بیگانه را پس از پایان جنگ جهانی دوم از خاک ایران نشان می دهد: پیغام آشناست که بیگانه می رود دورفلک زدست رقیبان گرفت جام بیگانه رفت و نوبت بیگانه پرور ا ست ای دوستان من که به زندان نشسته اید نی نی به کام دشمن گریان نئید بل آبستن است و تاچه نهد بر زمین زمان پیمان به کام و کار به پیمانه می رود ساقی بیا که دور بشکرانه می رود کز آشناست آنچه بر این خانه می رود (ص333) گریان به کام دشمن خندان نشسته اید گریان به نامرادی ایران نشسته اید چون طفل در مشیمه به زهدان نشسته اید (ص54) در ابیات فوق، به زندانی شدن تنی چند از دوستان شاعر پس از انقضای دوره چهاردهم مجلس شورای ملی اشاره دارد. 2-6- نمودهای دینی شاعر: از آنجا که سرمد از کودکی و جوانی در محیط دینی و اخلاقی و در یک خانواده روحانی به سر برده و مطالعات وسیع و عمیقی در رشته های فلسفی و ادیان و اخلاق بزرگان دین و عرفا داشته اشعاری با مضامین مذهبی و در راستای مدح و رثای بزرگان دین سروده است: روزعلی سرآمد و روزحسین گشت روزحسین روز رسول است و اهل بیت امروز کربلا را بیحد بود قتیل هرجا قدم نهی سربی تن به پای توست گرچه از اهل جهان روی نهان ساخته ای دیدن طلعت تو چشم جهان بین خواهد آنچه پیداست به چشم تونهانست زما روز پسر چو روز پدر حیرت آور است روز حسین روز حق و روز داور است امروز دشت ما ریه را کشته بیمراست هرسو نظر کنی تن بی دست و بی سر است (ص14) روشن از پرتو خود روی جهان ساخته ای که جهانی به سوی خود نگران ساخته ای و آنچه پنهان بود ازما، توعیان ساخته ای (ص14) یا در جای دیگر در مورد شهیدان کربلا می گوید: لیکن از هر قطره خون شهیدان خدا روی گیتی گر همه صحراست گلشن می شود روید از خون شهیدان شاخه طوبای عدل وز درخت غصب و عدوان ریشه افکن می شود(ص52) 2-7- سرمد و کشف حجاب زنان: سرمد با کشف حجاب زنان ایران موافق بود و حجاب زنان را برخاسته از جهل و نادانی می دانست او حجاب واقعی زنان را پاکی دامن و عفاف اعلام کرد: شکرخدا که تافت وزحکم عقل یافت رفت آن حجاب زشت در ماه دی بری و زبانوان کی زن شد در اجتماع بر مرد رای زن کاصل حجاب زن زآنزن که صاف نیست خورشید معرفت تغییر این صفت شد مملکت بهشت این فتح باب شد رفع حجاب شد آماده دفاع (ص143) این خود مبرهن است پاکی دامن است سترش عفاف نیست (ص143) یا: سلطنت آنرا سزد که او را بود تاج عفاف ورنه هر صاحب جمالی می تواند شاه شد (ص304) 2-8-کاربرد اصطلاحات و تعابیر جدید دیوان : با توجه به دورانی که شاعر در آن زندگی می کرده اصطلاحات ، تعابیرو ترکیبات جدید و نوینی وارد زبان شده یا نسبت به دوره های گذشته زبان فارسی تداول بیشتری یافته است؛ کلمات و عباراتی همچون آزادگی، آزادی، ایران پرستی، پرچم، تجدد، خوی ملی، دعوت ملی، سرباز سرخ، عدالت، عشق وطن، مردمان وطن دوست، مهر میهن، بنزین صداکتان و ... . دوره ای که شاعر آن را به سر برده دوره حساس و مهم تاریخی بوده است؛ دوره ای که در آن رضاخان به سلطنت رسیده، سپس از سلطنت برکنار شده و فرزندش محمدرضا پهلوی برتخت پادشاهی نشسته است. طایری آزاد بودم پای بند او شدم او اسیرم کرد و فکر مرغ آزادی نکرد(ص 324) از شراب مهر میهن کاتش قهر افکند جرعه ای نوشیم و بر دفع ستم جرات کنیم(ص391) با اینکه شاعر وکیل دادگستری بوده و سالها در این پست خدمت کرده است اصطلاحات شغلی خود را بسیار به ندرت به کاربرده است؛ و اشارات ضعیفی چون عدالت و ترازو داشته است. شاه خود فرمود باید ناز و نعمت پخش کرد تا ترازوی عدالت سر نپیچد از تراز(ص73) 3-1- تشبیه: در لغت به معنای چیزی را به چیز دیگر مانند کردن و همانند ساختن می باشد. دکتر شمسیا در کتاب بیان خود می گوید :« تشبیه مانند کردن چیزی است به چیزی ، مشروط بر این که آن مانندگی مبتنی بر کذب باشد نه صدق، بعنی ادعایی باشد نه حقیقی». و دکتر شفیعی کدکنی در کتاب صورخیال خود می گوید : « تشبیه یادآوری همانندی و شباهتی است که از جهتی یا جهاتی میان دو چیز مختلف وجود دارد»بنابراین در تشبیه دو جزء نقش اصلی را بازی می کنند که با نبود این دو تشبیهی هم وجود نخواهد داشت. این دو جزء اصلی تشبیه را به ترتیب مشبه ومشبه به می گویند. در کنار این دو، دو وسیله دیگر هم وجود دارند تا در ساخت تشبیه و درک و دریافت آن کمک می کنند که به آنها ادات تشبیه و وجه شبه گفته می شود. پس با این توضیحات تشبیه دارای چهار رکن می باشد : 1- مشبه 2- مشبه به 3- وجه شبه 4- ادات تشبیه مثال : جوان نترسد از نام مرگ همچون شیر جوان نلرزد از نام گور چون بهرام (ص82) مشبه: جوان مشبه به : شیر وجه شبه: (باقی) ماندن ادات تشبیه: چو مثال: به روزگار نه زر ماند و نه زور ولیک چو نقش سکه بماند به روزگار سخن(ص 100) مشبه:سخن مشبه به:نقش سکه وجه شبه:(باقی) ماندن ادات تشبیه: چو مشبه: آنچه که آن را به چیزی تشبیه کنند و موضوعی است که بوسیله مشبه به توضیح داده می شود و در این تحقیق با نماد m مشخص می شود. در مثالهای بالا جوان و سخن مشبه هستند. مشبه به : آن توضیحی می باشد که درباره مشبه می دهد و در این تحقیق با نماد b مشخص می شود در مثالهای بالا شیر، بهرام و نقش سکه مشبه به می باشند. وجه شبه: معنا و خصوصیتی است که اشتراک مشبه و مشبه به در آن مورد نظر باشد (صورخیال، 66) و رابط تشبیهی بین مشبه و مشبه به می باشد و در این تحقیق با نماد v مشخص می شود. در مثالهای بالا نترسیدن، نلرزیدن و ماندن وجه شبه هستند. ادات تشبیه: ابزار و وسایلی هستند که وجودشان چندان اهمیت و ضرورتی ندارد اما در نشان دادن ارتباط میان مشبه و مشبه به کمک موثری می کند در مثالهای بالا کلمات همچون، چون و چو ادات تشبیه هستند و با نماد a در این تحقیق مشخص می شود. 3-2- تشبیه به اعتبار مفرد و مقید و مرکب بودن: مفرد: تصور وتصویر یک هیات یا یک چیز است: ماه، دهر، اشک که با نماد m1 و b1 نمایان شده است. مقید: تصویر و تصور مفردی است که مقید به قیدی باشد که ممکن است این قید، قید وصف باشد مانند شیرهیون (ص44) یا قید اضافه باشد مانند سداسکندر (ص19) فصل بهار (ص36) که با نماد m2 و b2 مشخص شده است. دعوی کنم و نیاورم معنی چون طبل تهی به های و هوی باشم (ص79) مرکب: مقصود از مرکب یک هیات ترکیبی است و هیات منتزع از چند چیز است. در حقیقت تابلو و تصویری است ذهنی که چند چیز در به به وجود آوردن آن نقش داشته باشند.(بیان شمسیا، 86) وندر نظر آنکه نشسته پس اشجار رخساره ماه از عقب شاخه نمودار چون از عقب پنجره تافته رخسار خورشید صفت دختری آراسته چون ماه وز روزنه دزدیده نگاهش به گذرگاه (ص167) در مثال بالا ماه مفرد است اما ماهی که از میان شاخه های درختان مشخص شود و فردی آن را در میان درختان ببیند یک تابلویی است که شاعر نقاشی کرده و آن به دختر آراسته و زیبایی می ماند که از پس پنجره روشن منتظر کسی باشد. - در این بخش، مقایسه طرفین تشبیه از طریق نه شکل صورت می گیرد (که به ترتیب همراه با مثال آورده می شود) تشبیه مفرد به مفرد : خانه ها ویرانه گشت و خانما نهادربدر چشمه ها شد خشک واشک از چشمها جاری چو رود (ص61) مشبه : اشک / مشبه به : رود تشبیه مفرد به مقید : چو مرغ آبی من پرگرفت از لب نیل دهن پر آتش و دل همچو تفته آهن داشت (ص34) مشبه: دل / مشبه به : آهن تفته تشبیه مفرد به مرکب : چو طوفان خفته در امواج بحرم گرچه آرامم چو آتش زیر خاکستر نهانم گرچه خاموشم (ص381) مشبه: شاعر (من) / مشبه به : طوفان خفته در امواج بحر و آتش زیر خاکستر تشبیه مقید به مفرد : یا حذر کردند از تیغ زبان سرکشت یا زبانشان بسته بود از غایت جهل و مری (ص6) مشبه: زبان سرکش / مشبه به : تیغ تشبیه مقید به مقید : ز رنج صحبت ناجنس تیز برتن من شکنج هر سرمو رنج نیش سوزن داشت (ص34) مشبه: شکنج مور/ مشبه به : نیش سوزن تشبیه مقید به مرکب: یافتم کاین دختر افسرده مادر مرده است ناشکفته غنچه رویش همی پرمژده است آری آری چون بمیرد باغبان باغ را آید خزان در مهرگان (ص 192) مشبه: دختر افسرده مادر مرده / مشبه به: به باغی مانند شده است که در اثر مرگ باغبان دچار خزان زودرس شده است تشبیه مرکب به مفرد : اندام تو در پیراهن تور چو ماهی است خوشتر من از این ماهی واین اندام ندیدم (ص 368) مشبه: اندام تودر پیراهن تور / مشبه به : ماهی تشبیه مرکب به مقید: شکوفه بر سر شاخ است چون رخساره جانان بنفشه بر لب جوی است چون جّراره دلبر (بیان شمسیا،89) در دیوان سرمد موردی مشاهده نشد. تشبیه مرکب به مرکب : ای دوستان من که به زندان نشسته اید گریان به کام دشمن خندان نشسته اید آبستن است و تا چه نهد بر زمین زمان چون طفل در مشیمه به زهدان نشسته اید (ص54) 3-3- طرفین تشبیه از نظر حسی و عقلی بودن: مراد از حسی اموری است که به یکی از حواس پنجگانه چشایی، بینایی، بساوایی، شنوایی و بویایی قابل درک باشد یعنی وجود محسوس و مادی داشته باشد و عقلی هر چیزی است که با یکی از حواس خمسه قابل درک نباشد (بیان شمسیا، 74) طرفین تشبیه حسی را با نماد l و طرفین تشبیه عقلی را با نماد h مشخص کردیم. تشبیه به اعتبار حسی و عقلی بودن مشبه و مشبه به چهار حالت دارد: - هر دو طرف حسی هستند، مانند : معشوقه با صداقتی کو ای تیغ زبان طاقتی کو (ص201) مشبه : زبان / مشبه به : تیغ - مشبه عقلی، مشبه به حسی، مانند، روی گیتی همه با تیغ بلاغت بگرفت نه شمشیر که این معنی فتح و ظفر است (ص25) مشبه : بلاغت / مشبه به : تیغ - مشبه حسی و مشبه به عقلی: مانند، روی افروخته و قامت افراخته بین کابروی از رخ حور و قدملو بی ریزد (ص337) مشبه: روی افروخته و قامت افراخته / مشبه به: رخ حور و قدملوبی - هر دو طرف عقلی هستند؛ مانند، سرمد امید درمان از مردمی مدار کاندر سرشت همچون بلاهای ناگهند (ص327) مشبه: سرشت مردم / مشبه به : بالاهای ناگه فهرست مطالب عناوین شماره صفحه 1-فصل اول:پیش گفتار 1 1-1- تعریف مساله و سوالهای اصلی تحقیق 2 1-2- وازگان کلیدی 2 1-3- سابقه و ضرورت انجام تحقیق 2 1-4-اهداف تحقیق 2 1-5-کاربرد تحقیق 3 1-6- جامعه آماری 3 1-7- روش انجام تحقیق 3 2- فصل دوم: معرفی شاعر و شعر او 4 2-1-زندگینامه شاعر 5 2-2- فعالیتهای سیاسی واجتماعی شاعر 6 2-3- فعالیتهای ادبی شاعر 8 2-4- روابط شاعر با دربار 9 2-5- اوضاع اجتماعی و سیاسی جامعه در دیوان 10 2-6- نمودهای دینی شاعر 11 2-7- سرمد و کشف حجاب زنان 12 2-8- کاربرد اصطلاحات و تعابیر جدید دیوان 13 3- فصل سوم:تشبیه و انواع آن 14 3-1- تشبیه 15 3-2- تشبیه به اعتبار مفرد و مقید و مرکب بودن 16 3-3- طرفین تشبیه از نظر حسی و عقلی بودن 19 3-4-معرفی تشبیه از نظر ادات تشبیه 20 3-5-معرفی تشبیه از نظر وجه شبه 21 3-6-انواع تشبیه به لحاظ شکل 23 فهرست نمادها 25 4- فصل چهارم :بررسی تشبیه در دیوان 26 5- فصل پنجم:جداول و نمودارها(فراوانی داده ها) 220 6- فصل ششم:نتیجه گیری 6-1- تصویر امور انتزاعی در لباس امور مادی 6-2-کوتاهی و سادگی تشبیهات 6-3-صبغه اشرافی عناصر تصویر 6-4-صبغه دینی عناصر تصویر 6-5-طبیعت در عناصر تصویری دیوان 6-6-تاثیرسبک شاعران گذشته در تصاویر 6-7- نوآوری عناصر تصاویری دیوان 6-8- سرمد و شاعران معاصر 6-9- سخن آخر فهرست الفبایی مشبه فهرست الفبایی مشبه به فهرست الفبایی ادات تشبیه 228 228 228 229 229 229 230 231 232 233 فهرست منابع و مآخذ