بررسی اثر کم آبیاری بر پنج رقم برنج (oryza sativa l) در منطقه کوشکک (استان فارس)

محدودیت منابع آبی و خشکسالی های پیاپی در سال های اخیر، مصرف زیاد آب و پایین بودن بازده آبیاری در تولید برنج به عنوان دومین ماده غذایی دنیا باعث می شود از کم آبیاری به عنوان یکی از راه های افزایش کارایی مصرف آب جهت تولید عملکرد بالاتر به ازای واحد آب مصرفی، شستشوی کمتر نیتروژن خاک و در نتیجه کاهش آلودگی آب های زیرزمینی استفاده شود. از سوی دیگر به دلیل تفاوت مقاومت ارقام مختلف برنج به کم آبیاری باید به دنبال انتخاب ارقام مقاوم به شرایط کشت upland یا آبیاری غیر مستمر بود. پژوهش حاضر به منظور انتخاب رقم یا ارقام مقاوم به کم آبیاری در دو سال متوالی 1384 و 1385 در قالب طرح کرت های خرد شده (split plot) با فاکتور اصلی روش آبیاری و فاکتور فرعی رقم های برنج در سه تکرار در یک خاک سیلتی- رسی در ایستگاه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز واقع در منطقه کوشکک (استان فارس)- منطقه نیمه خشک در جنوب ایران- انجام شد. فاکتور اصلی شامل سه تیمار آبیاری هر روز غرقاب (مستمر) (i1)، متناوب یک روز در میان غرقاب (i2) و متناوب دو روز در میان غرقاب (i3) بود. فاکتور فرعی شامل پنج رقم به نامهای عنبربو22 (v1)، قصرالدشتی-g28 (v2)، کراس دمسیاه (v3)، حسنی (v4) و رحمت آبادی (v5) (ارقام ارائه شده توسط مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی استان فارس برای منطقه) بودند. به منظور کنترل عوامل محیطی در سال 1386کشت در گلخانه دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز واقع در باجگاه در چهار تکرار در قالب طرح بلوک های کاملاً تصادفی انجام شد. ارقام کشت شده همان ارقام کشت شده در مزرعه بودند با این تفاوت که رقم درودزن نیز به این ارقام اضافه شد [(عنبربو22 (v1)، قصرالدشتی g28 (v2)، کراس دمسیاه (v3)، حسنی (v4)، رحمت آبادی (v5) و دورودزن (v6)]. تیمارهای آبیاری نیز همانند کشت مزرعه ای تیمار هر روز غرقاب (مستمر) (i1)، متناوب یک روز در میان غرقاب (i2)و متناوب دو روز در میان غرقاب (i3) بودند. خاک مورد استفاده در کشت گلخانه ای از ایستگاه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی واقع در کوشکک برداشت شده بود. به طور کلی عملکرد در دو سال متوالی در مزرعه متفاوت بود. یکی از دلایل مهم تفاوت عملکرد دانه ارقام در دو سال ایجاد خسارت توسط گنجشک ها در سال اول بود که در سال دوم با کشیدن توری سیمی در اطراف بوته های برنج از خسارت آنها جلوگیری به عمل آمد. دلیل دیگر، تفاوت رطوبت خاک قبل از آبیاری در تیمار‎های آبیاری متناوب غرقاب و متفاوت بودن تبخیر - تعرق منطقه در دو سال بود. نتایج نشان داد در سال زراعی 1384 آبیاری رقم 3 (کراس دمسیاه) به صورت متناوب با دور دو روز بهترین دور آبیاری شناخته شد ولی در سال زراعی 1385 و گلخانه حتی آبیاری متناوب غرقابی با دور یک روز نیز جواب نداد. ولی به طور کلی رقم 3 (کراس دمسیاه) با توجه به اینکه دارای بیشترین عملکرد دانه، کمترین درصد دانه های پوک، بیشترین شاخص برداشت در دو سال کشت مزرعه ای و دارای بیشترین تعداد دانه در خوشه و بیشترین تعداد خوشه در بوته در سه سال بود بهترین رقم شناخته شد. همچنین این رقم به خاطر داشتن ریشک های بلند مانع از ایجاد خسارت توسط گنجشک ها شده و این پرندگان تمایل اندکی به نزدیک شدن به این رقم داشتند. با وجود اینکه در سال 1385 تفاوت عملکرد این رقم در حالت هر روز غرقاب و یک روز درمیان غرقاب معنی دار شد ولی باز هم به خاطر اینکه در بین تیمارهای آبیاری بیشترین عملکرد را داشته و تفاوت معنی داری با بقیه ارقام از نظر عملکرد داشت کشت این رقم در منطقه در حالت یک روز درمیان غرقاب مناسب بنظر می رسد. در اولویت بعدی بعد از رقم کراس دمسیاه، کشت رقم 2 (قصرالدشتی) در حالت یک روز در میان غرقاب توصیه می شود. در گلخانه بیشترین عملکرد مربوط به ارقام 6 (دورودزن) و 1 (عنبربو 22) بود که تفاوت معنی داری با هم نداشتند. رقم 6 رقمی است که در دو حالت غرقاب و یک روز درمیان غرقاب بیشترین عملکرد را نشان داد. تفاوت عملکرد ارقام 1 (عنبربو 22)، 2 (قصرالدشتی) و 5 (رحمت آبادی) در هر سه رژیم آبیاری معنی دار نشد. ولی از بین این ارقام رقم 1 (عنبربو 22) در حالت دو روز درمیان غرقاب بیشترین عملکرد را نشان داد و عملکرد دانه در این حالت تنها 12/1 درصد کاهش یافت. برای رقم 1 (عنبربو 22) آبیاری با دور 2 روز در میان غرقاب بهترین دور آبیاری است زیرا در هر دو سال کشت در مزرعه و در گلخانه کاهش معنی داری در عملکرد دانه مشاهده نشد. ولی عملکرد دانه این رقم به دلیل بیماری بوته میری قارچی فوزاریومی در کشت مزرعه ای و حساسیت این رقم به این قارچ کاهش زیادی پیدا کرد. ولی در گلخانه (در میان ارقام مشترک در کشت گلخانه و کشت های مزرعه) پر محصول‎ترین رقم بوده و در میان تیمار‎های آبیاری متناوب نیز پر محصول‎ترین رقم می باشد. همچنین این رقم از نظر کارایی مصرف آب درگلخانه بهترین رقم می باشد. از نظر کیفیت و عطر دانه طبق نظر کشاورزان منطقه جزء بهترین ارقام شناخته شد ولی برای کشت این رقم در منطقه به علت حساسیت به قارچ فوزاریوم باید بررسی‎های بیشتری انجام شود. در صورت کشت این رقم در منطقه توصیه می شود که به صورت دو روز در میان غرقاب آبیاری شود. ولی باید از نظر مقابله با بیماری فوزاریوم اقدامات لازم به عمل آید. در کشت گلخانه رقم 6 (دورودزن) دارای بیشترین عملکرد بود و چون این رقم جزء ارقام کشت شده در مزرعه نبود برای کشت این رقم در مزرعه باید تحقیقات لازم انجام گیرد. شاخص های مقاومت به خشکی (drought resistance indices) بر پایه عملکرد دانه ارقام مختلف برای سال های زراعی 1384 و 1385 و گلخانه (1386) تعیین گردید. شاخص های مقاومت به خشکی mp (میانگین بهره وری)، gmp (میانگین هندسی بهره وری) و sti (شاخص تحمل تنش) بهترین شاخص های مقاومت به خشکی برای شرایط آبیاری کامل و کم آبیاری در سه سال شناخته شدند که باید مورد توجه اصلاح گران واقع شود. مقدار شاخص برداشت و درصد دانه های پوک نیز به عنوان صفت هایی که برای انتخاب ارقام پرمحصول چه در حالت آبیاری کامل و چه در حالت کم آبیاری می توانند استفاده شود باید مد نظر قرار گیرد. به طور کلی رقم 3 (کراس دمسیاه) با استفاده از شاخص های مقاومت به خشکی بر گزیده شده در پژوهش (mp، gmp و sti) مقاومترین رقم به خشکی شناخته شد و بعد از این رقم ارقام 2 (قصرالدشتی) و 5 (رحمت آبادی) در مرتبه بعدی قرار دارند. در گلخانه رقم 6 (دورودزن) و بعد از آن رقم 3 (کراس دمسیاه) مقاومترین رقم به خشکی بودند. بدون در نظر گرفتن رقم 1 (عنبربو 22) که در مزرعه به بیماری مبتلا شده است، رقم 4 (حسنی) در شرایط مزرعه و گلخانه حساسترین رقم به خشکی است.