خداشناسی در نهج البلاغه

البته بحث در ذات و صفات و افعال حق تعالی، در نهج البلاغه بسیار پردامنه و عمیق مطرح شده است ولی آنچه در این تحقیق مورد توجه واقع شده است، بحث درباره ذات حق تعالی می باشد، درباره صفات و افعال خداوند در نهج البلاغه، که بحث مبسوط تری را می طلبد، در این جا به طور مستقل بحثی به میان نیامده است. در اینجا کوشش شده است در حد توان و فهم و وقت خویش مباحثی را درباره اصلی وجود خدا و ادله اثبات خدا در دو بخش مطرح نماییم. در بخش اول، که دارای دو فصل است، به استدلال بر وجود خدا و حدود و شناخت او اشاره می شود، لذا در فصل اول به امکان و وجود استدلال بر اصل وجود خدا، پرداخته شده و بیان شده است که علی رغم دیدگاه بعضی که معقتدند در اسلام، برای اثبات وجود خدا، از استدلالهای برهانی و عقلی معهود، استفاده نشده است، در قرآن ونهج البلاغه چنین استدلالهایی وجود دارد گرچه به شکل صغرا و کبرای منطقی نباشد. در فصل دوم به حد توانایی انسان بر شناخت خدا و صفات او پرداخته شده است، و ضمن رد گرایشهای تشبیه افراطی و تنزیه تفریطی به دیدگاه امام علی (ع) که گرایش میانه در این مساله است، یعنی ((لاتشبیه و لا تعطیل بل امر بین الامرین)) اشاره شده است. در بخش دوم، که مجموعا هفت فصل را شامل می شود، به براهین و ادله اثبات وجود خدا از دیدگاه امام علی(ع) در نهج البلاغه پرداخته شده است.در فصل سوم، از طریق برهان حدوث، و شواهدی که در نهج البلاغه وجود دارد یا تقریرهای مختلف به اثبات خداوند ازلی و واجب الوجود پرداخته شده است. در سه فصل چهارم، پنجم و ششم، از راه درون و مطالعه در نفس و حالاتی که در نفس برای انسان از فسخ و نقض نیت ها حاصل می شود، پی به وجود خدا برده شده است. لذا در فصل چهارم، از راه فطرت خداشناسی و اینکه هر انسان به مقتضای و ساختمان روحی خود خدا را می شناسد و شناخت خدا در سرشت و ذات او نهاده شده است، با چهار شاهد از نهج البلاغه و چهار گروه از آیات، یکی دیگر از راههای خداشناسی تبیین شده است. در فصل پنجم، از راه معرفت نفس و خودشناسی با ذکر شواهدی از قرآن و نهج البلاغه به دو طریق، یکی مطالعه در خلقت بدن و شگفتیهایی که در آفرینش انسان وجود دارد و دیگری مطالعه در روح و نفس مجرد و حدوث آن، به نزدیکترین راهها به سوی پروردگار اشاره شده است. در فصل ششم، به سه راه دیگر بر وجود و شناخت خداوند در کلام اختصاصی حضرت علی (ع) که از طریق مطالعه در حالات روحی و روانی انسان حاصل می شود، اشاره شده است؛ اول، از راه فسخ عزیمت ها و تصمیم هایی که انسان مصمم به انجام آنها بوده است. دوم: از راه باز شدن گره ها و رفع مشکلات روحی و روانی و اجتماعی در زندگی انسان و سوم: از راه نقض و به هم خوردن اراده ها و نیت ها، که همگی نشان از وجود نیرویی باقدرت و علم بی نهایت در ماورا اراده و قدرت انسان دارد. در فصل هفتم: برخلاف بقیه برهان ها و راههای اثبات وجود خدا، که از مقدمات غیر عقلی استفاده شده، به برهان امکان و وجوب پرداخته شده است و در آن با مقدمات عقلی، خداوند واجب الوجود اثبا گردیده است.