تحولات سیاسی ایران از کودتای 1299 ه.ش تا تاسیس حکومت پهلوی

در طول تاریخ ایران، بنیانگذاران سلسله های حکومتی سعی نموده اند با استفاده از تمامی نیروهای بالقوه خود و اوضاع مساعد سیاسی و نقطه ضعف هیاتهای حاکمه وقت ، در پهنه سیاسی جامعه خود را مطرح کرده و قدرت را به دست گیرند. امکانات و عوامل دستیابی به قدرت در مقاطع مختلف تاریخی، نسبت به دوره های قبلی یکسان نبوده است ، زمانی خاستگاه قبیله ای و زمانی دیگر انگیزه های مذهبی و اقتصادی، زمینه ساز تشکیل حکومتها شده اند. بعد از نهضت مشروطیت ، شیوه ها و امکانات دستیابی به قدرت در جامعه ایران در مقایسه با دورانهای قبل تحول چشمگیری پیدا کرد. حاکمیت نظام مشروطه سلطنتی بر کشور، ایجاد سیستم پارلمانی و آزادیهای اعطا شده، باعث شد، تا اشخاص و گروههای طالب قدرت ، جلب حمایت اکثریت نمایندگان مجلس ، افکار عمومی و مطبوعات را در صدر اولویتهای خود قرار دهند. علیرغم اینکه در پرتو نهضت مشروطه آزادیهای فراوانی اعطا شد و فضای بازی برای برخورد اندیشه ها به وجود آمد، به خاطر اختلافاتی که بین دیدگاهها و اهداف گروههای شکل دهنده این نهضت وجود داشت ، نتوانست به تمامی اهداف مورد نظر دست یابد. نظام حکومتی جدید (مشروطه) در واقع بسیاری از شیوه ها و عادات نظام قبلی را در خود داشت . چهره های برجسته نظام استبدادی گذشته در پوشش مشروطیت ، دوباره مناصب کلیدی کشور را در اختیار گرفتند. اوضاع اقتصادی به علل داخلی و خارجی بدتر شد، استقلال طلبی برخی از مناطق و ایالات به سرعت به گسترش کینه های ایلیاتی و راهزنی سازمان یافته بدل شد، و دخالتهای آشکار و نهان قدرتهای امپریالیستی گرایشهای فوق را تشدید کرد و به دسته بندی و فساد نخبگان سیاسی جدید منجر شد. جنگ جهانی اول که با بحران سیاسی - اقتصادی ایران متقارن شده بود، وضعیت سیاسی و اقتصادی کشور را بحرانی تر ساخت . هیات حاکمه وقت به علت ضعف و عدم آگاهی از اوضاع بین المللی، نه تنها هیچگونه استفاده ای از کشمکش قدرتهای بزرگ ننموده، بلکه از حفظ موضع بیطرفانه ایران نیز عاجز ماند و آتش جنگ پهنه کشور را فرا گرفت . این جنگ برای ایران نتیجه ای جز ویرانی، قحطی، یاس و ناامیدی مردم و اضمحلال ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور در پی نداشت . موضعگیریهای سیاسی - اقتصادی روسیه و انگلستان در قبال ایران، که بعد از قرارداد 1907 اکثرا با توافق بر سر تقسیم منافع شکل گرفته بود، در اواخر جنگ جهانی اول و با پیروزی بلشویکها در روسیه، شکل تازه ای به خود گرفت . انگلستان به دلیل منافعی که در ایران و هندوستان داشت ، برخلاف سیاستهای قبلی خود، مصمم به حمایت از تشکیل دولتی متمرکز و نسبتا قدرتمند در ایران شد تا سد محکمی را در برابر بلشویکها ایجاد کند. رضاخان سوادکوهی فرمانده لشکر قزاق، که پس از عزل فرماندهان روسی آن لشکر توانسته بود به این مقام دست یابد، در چنین شرایطی راه خود را به سوی سلطنت ایران هموار کرد. فقدان خاستگاه اشرافی، همراه با قدرت فرماندهی رضاخان در اعاده نظم و سرکوب جنبشهای انقلابی، آشوبهای محلی و حرکتهای تجزیه طلبانه، از او چهره ای مقبول در نزد مردم ایران و سیاستمداران انگلستان و شوروی ارائه داد. رضاخان با اقداماتی که انجام داد، بالاخره توانست حکومت قاجارها را منقرض ساخته و خاندان پهلوی را به حکومت برساند. پژوهش در دوره رضاخان، به دلیل انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی و بروز تحولات سیاسی و اقتصادی مهم در کشور، از اهمیت ویژه ای برخوردار است . با این وجود، پژوهشهایی که در این زمینه صورت گرفته، بی طرفانه نبوده است .