مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفووی

دوران فرمانروایی دودمان صفوی در ایران، برای پژوهشگر تاریخ این سرزمین اهمیتی چند سویه دراد. یکپارچگی سیاسی ایران که پس از واژگونی حکومت ساسانی از دست درفته بود. یکبار دیگر بدست صفویان فراهم آمد و ایران یکپارچه در کشاکشهای سیاسی آن روزگار نقشی بسیار با اهمیت بر عهده گرفت . از نظر بازرگانی و اقتصاد جهانی نیز ایران عصر صفوی در میان کشورهای جهان به جایگاهی ویژه دست یافت . با اینهمه مهمترین پدیده ای که با آغاز حکومت صفویان در ایران رخ نمود. رسمی شدن مذهب تشیع و چیرگی این مذهب در سراسر ایران بود. تکاپوهای حکومت صفوی برای ترویج و توسعهء مذهب تشیع، در آغاز این حکومت با شور و شعار بسیار همراه بود. شمشیر اسماعیل یکم، در زمان حکومت او بیش از هر عامل دیگر، در دگرگونی مذهب بسیاری از مردم قلمرو او موثر بود و تیغ تبرائیان، در دوری جستن سنیان ایران از مذهب خویش ، نقش بنیادی داشت . حکومت صفوی رفته رفته به این حقیقت پی برد که اگرچه با شمشیر می توان مردم را به ترک مذهب تسنن و پذیرش تشیع واداشت ، ولی ترویج بنیادی تشیع و برآوردن نیازهای مذهبی کسانی که به تشیع گرویده اند، به وسیله ای دیگر نیاز دارد و در این زمینه باید راهی بنیادی و اصولی انتخاب شود با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل بسیاری از علمای ایران توسط او کشته و یا از کشور رانده شده بودند و تکیه بر روحانیون ایرانی موجود و قدرت بخشیدن به آنان در کشاکش درگیری عناصر ترک و تاجیک در حکومت ، چندان به سود صفویان نبود. از اینرو دولت صفوی تصمیم گرفت الگویی را که حکومت سربداران در اقدام به دعوت از شهید اول برای آمدن به ایران به منظور ترویج و توسعهء تشیع، فراهم آورده بود دنبال کند و تربیت یافتگان مکتب علمی شهید اول را از جبل عامل به ایران فرا خواند . البته علمای شیعه از عراق و بحرین نیز به ایران کوچیدند ولی هم از نظر گستردگی دامنه مهاجرت علمای جبل عامل و هم از نظر نقش و جایگاهی که آنان در حکومت صفوی یافتند، باید مهاجرت از جبل عامل را طیف و جریان اصلی مهاجرت به ایران قلمداد کرد. برخی از علمای شیعه جبل عامل در عصر اسماعیل یکم به مناطق همجوار امپراتوری صفوی کوچیده، از آنجا پیوندهایی را با حکومت شیعه ایران برقرار کردند، ولی نه حکومت صفوی بدین نتیجه رسیده بود که باید علمای جبل عامل را به شیوه ای گسترده برای ترویج تشیع به ایران فرا خواند و نه شخصیت اسماعیل که خود را دارای منزلتی نیمه الهی می دانست ، جایی را برای اظهار وجود آنان باز می گذاشت . در زمان پادشاهی طهماسب ، فراخوانی این عالمان به ایران به صورت یکی از سیاستهای اصلی دولت درآمد و شاه دین پناه دست آنان رادر کارهای حکومتی باز گذاشت . از این زمان مهاجرت جبل عاملیان به ایران در شکل گسترده خود آغاز شد و تا روزگار پایانی حکومت هرگز باز نایستاد. هدف پژوهش حاضر، بررس علل مهاجرت علمای جبل عامل به ایران، کاوش در چگونگی عملکرد مهاجران در ایران، بویژه در پیوند با حکومت صفوی و ارزیابی نتایج و پیامدهای این مهاجرت است . ما در درازای فصول پنجگانهء این پژوهش می کوشیم تا ضمن ارائه مقدماتی در چگونگی دستیابی صفویان به قدرت و پایه ه ای اصلی قدرت آنان و بررسی شرایط مبداء مهاجرت و چگونگی پدید آمدن و استمرار تشیع در جبل عامل و نهضت عملی که منجر به تبدیل این سرزمین بصورت یکی از مراکز مهم تشیع در جهان اسلام گردید، نقش و نفوذ مهاجران را در دولت صفوی ارزیابی کنیم و سازگاری ها و ناسازگاریهای مهاجران را با صفویان مورد بحث قرار دهیم .