بام و شام در نظم فارسی از آغاز تا قرن هفتم

طبیعت با جلوه های زیبا، دل انگیز و رنگارنگ خود، همیشه همه انسانها و به خصوص شاعران را تحت تاثیر قرار داده و پیوسته مورد ستایش و توصیف قرار گرفته است . یک از جلوه های خیال انگیز و جان پرور طبیعت همانا منظره طلوع و غروب خورشید، شب ، ماه و ستارگان و... می باشد و کمتر کسی را می توان یافت که لااقل یک بار هم شده تحت تاثیر آن قرار نگرفته و زبان به وصف آن نگشوده باشد. اما این توصیف ها در همه زمانها و در میان همه زمانها و در میان همه اقوام و ملل، حتی از فردی به فرد دیگر، با نگرش و اعتقادات ، محیط و حتی شغل متفاوت ، یکسان نبود. و عوامل بسیاری در تفاوت این تصاویر با یکدیگر موثر بوده اند. در معنی علم بیان گفته اند (بیان، ایراد معنای واحد به طرق مختلف است ، مشروط بر این که اختلافات آن طرق مبتنی بر تخییل باشد) و ما در این مقال برآنیم تا با بررسی آثار منظوم ادب فارسی از آغاز تا قرن هفتم، ضمن بررسی اشعار شاعران به صورت جداگانه و ارائه تصاویر زیبای هر شاعر از طلوع و غروب خورشسد و وصف شب و موضوع های وابسته بدان، عواملی را که باعث دگرگونی این تصویرها از قرنی د یگر و از شاعری به شاعر دیگر می شود و حتی تفاوتی که بین تصاویر در یک اثر شاعر با اثر دیگرش ، با توجه به زمینه اثر وجود دارد، مشخص نماییم. می دانیم که تصویرهای شعری در دوران نخستین ادب فارسی، علاوه برساده و قابل فهم بودن، به طبیعت بسیار نزدیک بود و علاوه بر آن به جهت کاربرد فراوان تشبیه (که اکثر آنها در دوره های بعد به استعاره تبدیل شدند.) از تحرک و پویایی خاصی برخوردار است . تصویرهای شاعرانی نظیر کسایی و منوچهری و فرخی به طبیعت بسیار نزدیک می شود و به خصوص منوچهری که گویی آیینه ای در برابر طبیعت نهاده است ، و استاد بهار، تجربه شخصی شاعر را از موضوعی که مورد توصیف قرار می دهد. در رزیبایی و دلپذیری شعر بسیار مهم می داند و می گوید: (مثلا اگر شاعری خود گرفتار عشق شده باشد، بر خودش مصائبی وارد شده باشد، در محیطی طبیعی و در دامن طبیعت نشود و نما کرده باشد، بهتر از کسی که فقط در خیال و عالم تصور نقاشی می نماید، از عهده بر آمده و تابلوهای مختلفه عشقی را مجسم خواهد نمود) و ما می بینیم که شاعرانی نظیر معزی، لامعی، مسعود سعد که شاعران سبک تلفیق محسوب می گردند، بسیاری از تصویرهای شعرشان را از شاعران گذشته به عاریت گرفته اند و کمتر تجربه عینی در این زمینه دارند و مسلم است که بیان آنها با بیان شاعران پیشین تفاوتی فاحش خواهد داشت .