یکی از شرحهای مشهور نهج البلاغه، شرح ابن ابی الحدید معتزلی است. شرح این ابی الحدید به لحاظ ادبی و تاریخی ممتاز است و بایستی بدین ویژگی ها معرفی شود. ابن ابی الحدید در شرح خود افزون بر انجام تفسیرهای معمولی در حوزة مفردات و جملات نهج البلاغه- که غالباً رنگ بلاغی و کلامی هم دارد- از راههای مختلف اصالت نهج البلاغه را اثبات کرده است. برخورد ایجابی با اصیل نمودن نهج البلاغه و در نتیجه نشان دادن برتری...

برخی از محققان،مطهَّر بن طاهر مَقْدسی (د. پس از 355هـ) مؤلف کتاب البدء و التاریخ را «خردگرا» و «معتزلی» دانسته­اند و برآن اند که البدء کتابی است تاریخی- فلسفی، زیرا نمونه های خردگرایی در اینکتاب از نظر ظاهری و کمّی قابل توجه است؛ به علاوه مقدسی از واژه «عقل» در استدلال های کلامی چون اثبات مباحث نبوت و شریعت و در تحلیل مضامین اخبار تاریخی فراوان استفاده کرده و هرجا که مناسب دیده، به آراء فلاسفه یونان...

واصل بن عطا در مدینه طیبه به دنیا آمد.نخست درهمان شهر پیش پسران محمدحنیفه،فرزند امیرالمومنین ،علی (علیه السلام)درس خواند،بعد به بصره رفت و به جمع شاگردان حسن بصری پیوست.باحسن در مساله «مرتکب معصیت کبیره»که درآن وقت از مسایل بسیارحاد جامعه اسلامی بود،به مخالفت برخاست؛از مجلس درس حسن کناره گیری کردو معتزلی نام گرفت.او از ادیان و مذاهب عصرش به خوبی آگاه و مناظری بسیار نیرومند و چیره دست بود و خود ...

از جمله مترجمان و دانشمندان معروف عصر نخست خلافت عباسی(232-132ق) ابن مقفع است. وی از آن دسته مترجمانی است که توانست در سیرت خلفا تأثیر بگذارد و نیز حرکت او سرآغازی بود برای شکل گیری نهضت شعوبیه و نهضت ترجمه که پاسداری از تمدن ایران و انتقال دستاوردهای مهم آن به دوران اسلامی از نتایج مهم آن است. جاحظ بصری نیز با آنکه معتزلی بود و نگرشی مذهبی داشت اما با ترجمه ...

ازآن‌جاکه گفتمان حدوث و قدم قرآن، از نخستین تأملات کلامی مسلمانان درباره قرآن کریم است واکاوی مواجهه امام‌رضا(ع)با گفتمان مذکور که حیات مبارک ایشان مصادف با دوران شکل‌گیری این گفتمان کلامی بوده، بسی قابل‌توجه و تأمل است. این نوشتار در صدد است با تکیه بر روش تحلیل‌گفتمان در میراث تفسیری امام‌رضا(ع)و میراث کلامی و تاریخی فریقین، نحوه مواجهه آن امام همام با گف...

تأویل از جملۀ مهم‌ترین واژه‌هایی است که شیعه و معتزله از ابتدا تاکنون، برای فهم آیات الهی به آن توجه کرده‌اند. اهل حدیث، همواره به تأویل نگاهی منفی داشته‌اند و گاهی آن را بدعت پنداشته‌اند و مفسران آنها از تأویل اجتناب کرده‌اند و دور بودن از آن را درست دانسته‌اند. در عصر کنونی ابوزید از متفکران معتزلی، راهکار فهم درست قرآن را تأویل می‌داند؛ وی بر این اعتقاد است که با تأویل می‌توان امروز با قرآن ...

مسأله امامت در تاریخ اندیشه اسلامی پیشینه‌ای طولانی دارد. امامت به معنای رهبری و ریاست امت که طبعاً نوعی تبعیت و پیروی گروهی را به همراه دارد. امامت از یک سو «پیشوایی و راهبری» و از سوی دیگر «تبعیت و پیروی» است. اما اینکه این پشوایی و پیروی در چه قلمرویی باشد یا در چه بُعدی از ابعاد زندگی دنیوی و اخروی انسان مطرح شود، موجب تفاوت‌هایی میان مذاهب مختلف اسلامی شده است. مذاهب امامیه، معتزله و اشاعره ...

عدم که در لغت و کاربرد در معنی حقیقی جز نیستی و بطلان محض نیست. در اشعار مولانا در معانی مختلف از جمله: مرگ طبیعی، مرگ ارادی، فنائ فی الله، وجود حقیقی، عالم غیب، عالم معنی، عالم وحدت، نیست هست‌نما و هست نیست‌نما و نظایر آن به کار رفته است. برخی از این معانی گوناگون این شبهه را برای عده‌ای از پژوهندگان ایجاد کرده است که مولانا نیز مانند برخی متکلّمان معتزلی و فیلسوف‌نمایان قدیم برای عدم نوعی شیئی...

از نیمۀ دوم قرن اول هجری به بعد، فرق و مذاهب مختلف کلامی شروع به رشد کردند. یکی از این جریان‌های فکری معتزله بود که تا اواسط قرن سوم هجری روابط چندان مطلوبی با شیعه نداشت؛ بنابراین تا این برهه از زمان بسیاری از رهبران دو گروه ردیه‌های فراوانی بر آثار هم‌دیگر می‌نوشتند که هدف آن‌ها از این عمل، دفاع از اصول اعتقادی مکتب خود بود که در بسیاری از موارد با تعصب و چشم‌پوشی از حقیقت نیز همراه ‌می‌شد. ا...