نظریه‌سازی و واکاوی فرآیند آن، از مسائل حوزه علم‌شناسی است. در این جستار با تحلیل نظریه، به چیستی‌گوئی نظریه‌سازی اسلامی پرداخته می‌شود. بازشناسانش نظریه اسلامی و تبیین آن، اساس پژوهش است. برپایه این تحلیل، نظریه اسلامی در دو سطح: نظریه‌های مستخرج از آیات و روایات و نظریه‌های اندیشمندان مسلمان مطرح می‌شود. گونه نخست که اساس نظریه اسلامی را سامان می‌دهد، در سه ساحتِ: (1)مسائل درون‌دینی (2)مسائل م...

عدم تجرد نفس حیوانی و به طریق اولی نفس نباتی در حکمت مشاء مسلم گرفته شد، اما صدرالمتالهین به اثبات تجرد نفس حیوانی موفق شد، ولی برهان روشنی در اثبات تجرد نفس نباتی اقامه نکرده است؛ با این حال می توان از مطاوی کلمات و اصول فلسفه او تجرد نفوس نباتی را دریافت کرد. اوتصریح دارد که نفس نباتی بهره ای از ملکوت دارد. ملارجبعلی تبریزی حکیم مشایی است، و با اقامه برهان حرکت، تجرد نفس نباتی را اثبات ...

فوق تجرد عقلانی نفس، در واقع تجرد از ماهیت است، و نیز گسترش ظرفیت وجودی نفس و نداشتن حدّ یقف در مراحل قوس صعود و قرب الی الله. نفس انسان علاوه بر مرتبه تجرد، حائز مقام لایقفی و فوق تجرد است؛ مرتبه ای که انسان عاری از ماهیت بوده و هویت و انانیت از وی، چنان باز ستانده می شود که بی اسم و رسم شده و مقام معلومی ندارد که بتوان بدان اشاره کرد. نخستین بار فلوطین و بعد سهروردی و همچنین صدرالمتالهین، از آ...

پرداختن به مباحث نفس‌شناسی و به‌خصوص تحلیل نظریه عینیت نفس و مزاج، برای دستیابی انسان به جایگاه معقول معاد از اهمیت بسزایی برخوردار است. موافقان این نظریه، نفس را مبدأ فاعلی برای ظهور آثار و افعال حیاتی می‌دانند؛ ولی در عین حال، این مبدأ فاعلی را نوعی عرض به‌نام مزاج دانسته و معتقد به‌ عینیت نفس و مزاج می‌باشند. در مقابل، مخالفان این نظریه قائل به جوهریت نفس بوده و عینیت نفس با هر عرضی از‌جمله ...

امام خمینی+ و مایستر اکهارت، دو تن از عارفان مشهور مسلمان و مسیحی هستند و در تفکر عرفانی آنها نفس سالک در‌نهایت در وجود خداوند فانی می‌شود. بر این اساس، در مقاله پیش‌ رو به این پرسش پرداخته‌ایم که آیا آموزۀ فنا در آرای این دو متفکر مبانی مشترکی دارد؟ بررسی تطبیقیِ تفکر آنها به صورت تحلیلی- استنباطی و با هدف شناخت چیستی فنای نفس صورت گرفته است. تجرد نفس مبنای مشترک در آرای این دو اندیشمند است که ...

مقالۀ حاضر، به بررسی دیدگاه های علامه سیدمحمدحسین طباطبایی دربارۀ مهم ترین و چالش برانگیزترین مباحث مربوط به نفس و بدن همچون، حدوث نفس، تجرّد نفس، جاودانگی نفس و ... می پردازد. در بخش اول، پس از بررسی معنای روح و نفس، مسئلۀ حدوث نفس از دیدگاه علامه بررسی شده است. بحث از دیدگاه علامه در باب حدوث جسمانی نفس و تبعیت او از ملاصدرا در این زمینه  و همچنین بررسی تفسیر خاص علامه از آیات قرآن در باب تنزل...

غزالی در دوره ای از تاریخ فکر و اندیشۀ اسلامی زندگی می کند که بسیاری از متفکران در رویکرد کلامی خود، داد و ستد های گونه گونی با فلسفه به نمایش می گذارند. در این ایام بیشتر متکلمان با بهره گیری از واژگان، مفاهیم و برخی روش های فلسفی تلاش می کنند پندار و باور های کلامی خویش را به کرسی اثبات نشانند؛ اما از آن سو هم توجه دارند در اخذ مبانی تا سرحد امکان، فاصلۀ خود را با فلسفه حفظ کنند. غزالی نیز هم...

در این اثر جایگاه نفس از دیدگاه مولانا در مثنوی مورد تحقیق قرار گرفته است. نفس از اصطلاحات و تعابیر کلیدی و مهم در عرفان و تصوف است و در تمام منابع و میراث مکتوب عرفانی، مدخل خاصی بدین مقوله اختصاص یافته است. مثنوی نیز یک اثر عرفانی است و مولانا به عنوان یک عارف و متفکر دانا و آشنا با نفس و نفسانیات و تأثیر و تأثر آن در روح و روان انسان در موقعیت های گوناگون به سخن پردازی می پردازد. مولانا نفس ...

مباحث نفس‌شناسی صدرالمتألهین از دو حیث محتوا و روش قابل بررسی و نقد است. نفس در هستی‌شناسی حکمت متعالیه، اگرچه با حدوث بدن پدید می‌آید، اما موجودی ذوشئون و چندتبار است که از عالَم مادّه تا تجرّد عقلی در سیلان بوده و با بدن تحت تصرّف خود متحد است. باور به نوآوری صدرالمتألهین در معرّفی نفس و همچنین داوری صحیح میان دیدگاه وی با دیدگاه‌های رقیب، أمری است که نیازمند کشف روش وی در تحلیل نفس می‌باشد. مسئلۀ...

فخر رازی،‌ متکلم - فیلسوف و مفسر بلندآوازه سدۀ ششم - در برخی آثار خود دلائل قرآنی در اثبات جسمانینبودن و تجرّد نفس آورده است که مبتنی بر تفسیر خاص او از برخی آیات شریفۀ قرآن کریم‌اند. در این مقاله،‌ ضمن اشارۀ اجمالی به دیدگاه‌های فخر رازی در باب تجرّد نفس انسانی، دلائل قرآنی او بر تمایز نفس و بدن و تجرّد نفس ناطقه پرداخته می‌شود. همچنین ضمن مقایسۀ دیدگاه‌های فخر رازی با آرای دیگر مفسران نشان داده ...