دو اصطلاح «باطنی» و «باطنی‌گرایی» معنای گسترده‌ای دارند، ولی به ‌نحو خاص بر مکتب‌های دینی و عرفانی و فلسفیِ رازورز اطلاق ‌می‌شوند. در یونان باستان، پیش از دورانِ یونانی‌مآبی، به مکتب‌هایی با گرایشِ باطنی برمی‌خوریم. از نوشته‌های گوناگونِ برجای‌مانده از آن دوران چنین برمی‌آید که یونانیان خود خاستگاه این مکتب‌ها را بیرون از یونان، در مصر یا آسیا، می‌جستند. مکتب‌های باطنیِ یونانی تا پیش از روزگار افلا...

سهروردی در رسائل و مکتوبات مختلف خویش، تعاریف مختلفی برای لذت ارائه کرده است. این تعاریف از جهت کمیت و کیفیت قیودی که در آن به کار رفته با یکدیگر متفاوت هستند. وی معتقد است میان لذت و نور ارتباط وثیقی وجود دارد. سهروردی در برخی آثارش، لذت را به حسی (جسمانی) و روحانی، و در برخی مکتوبات دیگرش، آن را به بدنی و قدسی تقسیم می‌کند و در برخی مواضع دیگر از لذت سرمدی سخن می­گوید. او از جهت دیگر لذت را ب...

شواهد متقن نقلی و عقلی، دین را برخوردار از سطوح مختلف ظاهری و باطنی معرفی می کند؛ و پیامبر و به تبع وی، دیگر پیشوایان معصوم، این دین را به میزان فهم و درک افراد عرضه می دارند. بدین ترتیب، زمینۀ بهره مندی افراد مختلف از آن به فراخور استعدادشان فراهم می آید. روشن است که همگان به همۀ سطوح دین دسترسی ندارند و تنها افراد خاصی بنا بر ظرفیت وجودی شان شایستگی ارتباط با همۀ این سطوح را پیدا می کنند. پیش...

آیا ملاک دینی‌بودن یک تمدن و از جمله تمدن اسلامی، امور باطنی و ایمانی در آن تمدن است یا ابعاد ظاهری و دینی هر تمدنی ملاک دینی بودن آن را به دست می‌دهد؟ مدعای این مقاله آن است که تمدن اسلامی از نقطه اسلام و امور ظاهری دینی آغاز می‌شود (عیار تمدن اسلامی) و در نقطه ایمان و امور باطنی دینی به کمال می‌رسد (اساس تمدن اسلامی). اسلام (از به زبان آوردن شهادتین تا عمل به مناسک دینی) به‌عنوان آسان‌ترین مع...

از مراتب عالی ولایت در مسألة امامت، ولایت معنوی است که با اشراف و تصرّف معنوی امام به اذن الهی در نفوس آماده تحقّق می‌یابد. مراد از ولایت معنوی نوعی اقتدار و تسلّط معنوی است که با پیمودن صراط عبودیّت و رسیدن به مقام قرب برای امام به اذن الهی حاصل می‌شود. در دیدگاه علاّمه طباطبائی، ولایت به این معنا غیر از نبوّت، خلافت، وصایت و نیز غیر از امامت به معنی مرجعیّت دینی و یا حتّی زعامت سیاسی است. انسان افزون...

سید مجتبی موسوی* این نوشتار با توجه به آیه 60 سوره مؤمن که در آن توصیه به دعا و وعده قطعی استجابت داده شده، با تحلیل دقیق دعا و با عنایت به آیات قرآنی و سنت معصومین، به یک چالش روی می آورد و آن این است که چرا بسیاری از دعاها مستجاب نمی شود؟ مفسران گفته اند: شرط استجابت دعا وجود مصلحت و پاکی روح است. اگر دعایی مستجاب نمی شود به خاطر فقدان یکی از دو شرط یا هر دوی آن هاست. با توجه به اطلاق آیه مور...

بحث «ظاهر و باطن قرآن کریم» یکی از مباحث تأثیرگذار در تفسیر به‌شمار می‌آید. به ویژه بُعد باطنی آن که به سبب فراتر بودن از فهم عرفی از ظرافت‌ها و پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است. سید محمدحسین طباطبایی از جمله دانشمندانی است که در زمینه ماهیت باطن قرآن کریم نظری درخور تحلیل و تأمل ارائه کرده است. از این‌رو در این مقاله تلاش شده تا معناشناسی بطون قرآن و زوایای آن و همچنین ارتباط بین ظاهر و باطن از دی...

یکی از اتهامات قاضی همدانی، ترویج تعالیم باطنیه، به ویژه باور آنان دربارة امام است و مغرضان،ضرورت دستگیری پیر از مریدان را که در آثار قاضی فراوان مورد تأکید قرار گرفته ، دستاویز ایناتهام نمودند. حقیقت آن است که این دو مفهوم، به لحاظ وجودی مشابهت های فراوانی با یکدیگردارند، زیرا تصوف و تشیع، هر دو به ساحتی باطنی معتقداند که فراتر از فهم و ادراک ظاهری انساناست و راه یافتن و بهرهمندی از آن کار هر ...

چکیدهاندیشه مولانا درباره دانش حصولی و حضوری و تکیه وی بر گذر دانشهای ظاهری و رسیدن به شهود و دیدن حقایق عالم، نگارنده را بر آن داشت تا به ارجاع عناوین و شواهدی از استدلال، تأیید و اصرار دو رکن رکین عرفان اسلامی بر اصالت و حقانیت حضور و شهود در سلوک الی ا... ، توجهی ویژه به باریک اندیشی مولانا به موضوع اسرار باطنی و حکمت نوری گردد. در این مقاله به طرح دیدگاههای مولانا نسبت به ویژگی های علم حضور...

بحث از نکته‌های عرفانی در نوشته‌های ابن‌سینا، این پرسش را پیش روی پژوهشگران نهاده است که آیا می‌توان او را یک نظریه‌پرداز در گستره عرفان تلقی کرد یا این مباحث او را باید به صورتی دیگر، تفسیر نمود. آیا ابن‌سینا فقط فیلسوف مشائی است یا به‌اصطلاح خودش فیلسوف مشرقی؟ آیا می­توان او را عارفی با جهان­بینی عرفانی دانست؟ در این نوشتار نخست، دیدگاه مخالفان و موافقان عرفان شیخ‌الرئیس را بررسی می­کنیم. آنگ...