مژگان امیریوسفی
مقدمه
یک پایان نامه یا تز، یک مقاله طولانی علمی است که بر اساس یک سری تحقیقات نوشته شده است. پایان نامه معمولاً در مقطع دکترا یا کارشناسی ارشد و گاهی نیز در دوره کارشناسی ارائه می‌شود. پایان نامه شما احتمالاً طولانی‌ترین نوشته‌ای است که تاکنون انجام داده‌اید. اینکه پایان نامه را از کجا شروع کنید و چه ساختاری برای آن در نظر بگیرید مساله‌ی بسیار مهمی است. این مقاله آنچه را که باید در مورد طراحی ساختار پایان نامه بدانید به شما یاد می‌دهد. پس با ما همراه باشید.
شما می‌توانید یک الگوی کامل از ساختار پایان نامه را در قالب یک فایل .docx یا Google Docs دانلود کنید و از آن برای پایان نامه خود ایده بگیرید. این الگو شامل بخش‌های مختلف یک پایان نامه همراه با توضیحاتی در این مورد است که هر بخش باید شامل چه مواردی باشد.
تصمیم‌گیری در مورد ساختار پایان نامه
ساختار پایان نامه در حالت کلی شامل موارد زیر است:
- صفحه عنوان
- سپاس‌گزاری‌ها
- چکیده
- فهرست مطالب
- فهرست شکل‌ها و جداول و نمودارها
- لیست اختصارات
- واژه‌نامه
- مقدمه
- بررسی ادبیات موضوعی یا چارچوب نظری
- روش‌شناسی
- نتایج
- بحث و گفت‌وگو
- نتیجه‌گیری
- لیست مراجع
- ضمائم
البته ساختار همه پایان‌نامه‌ها دقیقاً یکسان نیست و به مکان، رشته، موضوع و روش شما بستگی دارد. به عنوان مثال، پایان‌نامه‌های مربوط به علوم انسانی بیشتر شبیه به یک مقاله طولانی است. این دسته از پایان‌نامه‌ها یک بحث کلی را برای حمایت از یک پایان نامه مرکزی، با فصل‌هایی تنظیم شده در حوزه موضوعات مختلف یا مطالعات موردی، دنبال می‌کنند.
اما اگر در حوزه علوم اجتماعی پایان نامه می‌نویسید، رساله شما باید شامل تمام موارد اشاره‌شده در بالا باشد. در بسیاری از موارد، هر کدام یک فصل جداگانه است. اما گاهی اوقات ممکن است آنها را با هم ترکیب کنید. به عنوان مثال، در انواع خاصی از علوم اجتماعی کیفی، نتایج و بحث و گفت‌وگو با یکدیگر ترکیب می‌شود.
ترتیب بخش‌ها نیز می‌تواند بین رشته‌ها و کشورهای مختلف متفاوت باشد. به عنوان مثال، برخی از دانشگاه‌ها توصیه می‌کنند که نتیجه‌گیری همیشه باید قبل از بحث و گفت‌وگو قرار بگیرد. اگر در مورد ساختار تز یا پایان‌نامه خود شک دارید، دستورالعمل‌های گروه را بررسی کرده و با استاد راهنمای خود مشورت کنید. در ادامه به توضیح تک تک موارد موجود در ساختار پایان نامه می‌پردازیم.
صفحه عنوان
صفحه اول پایان‌نامه شما حاوی عنوان پایان نامه، نام، گروه، موسسه، دوره تحصیلات و تاریخ ارسال شما است. گاهی اوقات همچنین شامل شماره دانشجویی شما، نام استاد راهنما و آرم دانشگاه نیز خواهد بود. صفحه عنوان پایان نامه باید طبق قالب دانشگاه تنظیم شود.
سپاس‌گزاری‌ها
بخش سپاس‌گزاری‌ها یا تقدیر معمولاً در ساختار پایان نامه اختیاری است. این بخش فرصتی فراهم می‌کند تا شما از همه کسانی که در نوشتن پایان نامه به شما کمک کرده‌اند تشکر کنید. این ممکن است شامل استادان، شرکت‌کنندگان در تحقیقات و دوستان یا خانواده‌ای باشد که از شما حمایت کرده‌اند.
چکیده
چکیده خلاصه‌ای از پایان نامه شماست که معمولاً حدود 150 تا300 کلمه است. این بخش را باید بعد از اتمام پایان‌نامه بنویسید. در چکیده باید به موارد زیر بپردازید:
- بیان موضوع اصلی و اهداف تحقیق
- شرح روش‌های مورد استفاده در تحقیق
- خلاصه نتایج اصلی
- نتیجه‌گیری کلی
اگرچه چکیده یا خلاصه مقاله بسیار كوتاه است، اما قسمت اول (و گاهی تنها قسمت) پایان نامه شماست كه مردم آن را می‌خوانند. بنابراین مهم است كه چکیده را درست و دقیق بنویسید. اگر در تلاش برای نوشتن یک چکیده قوی هستید، حتما از راهنما در این زمینه کمک بگیرید.
فهرست مطالب
در فهرست مطالب، تمام فصل‌ها و زیرعنوان‌ها و شماره صفحه آنها را لیست کنید. صفحه فهرست مطالب، نمای کلی از ساختار پایان نامه را به خواننده ارائه می‌دهد و به شما کمک می‌کند تا به راحتی سند را مرور کنید.
تمام قسمت‌های پایان نامه شما حتی ضمائم باید در فهرست مطالب موجود باشد. پیشنهاد می‌شود از فهرست مطالب خودکار که نرم‌افزار word در اختیار شما قرار می دهد استفاده کنید تا هر زمان که قصد تغییر بخشی از پایان‌نامه را دارید مجبور به تغییر شماره صفحات فهرست به صورت دستی نشوید.
فهرست شکل‌ها و جداول و نمودارها
اگر در پایان نامه خود از شکل‌ها و جداول و نمودارهای زیادی استفاده کرده‌اید، باید برای هر یک فهرست جداگانه‌ای در نظر بگیرید. با استفاده از ویژگی Insert Caption در Word می توانید برای شکل‌ها و جداول و نمودارهای موجود شرح بنویسید و در نهایت فهرست‌های مورد نیاز را به صورت خودکار ایجاد کنید.
لیست اختصارات
اگر در پایان نامه خود از اختصارات زیادی استفاده کرده‌اید، می‌توانید آنها را در یک لیست به ترتیب حروف الفبا قرار دهید تا خواننده بتواند به راحتی معانی آنها را جستجو کند.
واژه‌نامه
اگر در پایان نامه خود از اصطلاحات تخصصی زیادی استفاده کرده‌اید که برای خواننده شما ممکن است نامفهوم باشد، بهتر است یک واژه‌نامه در ساختار پایان نامه قرار دهید. اصطلاحات را به ترتیب حروف الفبا لیست کنید و هر اصطلاح را با شرح مختصر تعریف کنید.
مقدمه
در بخش مقدمه، موضوع و هدف پایان نامه خود را تنظیم می‌کنید و به خواننده می‌گویید که در بقیه پایان نامه قرار است چه مطالبی را بیان کنید. مقدمه باید شامل موارد زیر باشد:
- تعیین موضوع تحقیق و زمینه‌سازی مرتبط با آن
- مشخص کردن دامنه تحقیق
- بحث در مورد وضعیت تحقیقات مرتبط موجود و نشان دادن برتری کار خود نسبت به کارهای قبلی
- بیان سوالات و اهداف تحقیق
- ارائه یک نمای کلی از ساختار پایان نامه
همه چیز در مقدمه باید واضح، جذاب و مرتبط با تحقیق شما باشد. در پایان، خواننده باید درک کند که کار شما یک کار جدید و مفید است. اگر برای نوشتن بخش مقدمه پایان نامه به کمک بیشتری نیاز دارید، می‌توانید فایل راهنما را بخوانید.
مرور ادبیات (پیشینه) موضوعی یا چارچوب نظری
قبل از شروع به تحقیق، باید یک بررسی روی ادبیات موضوعی انجام دهید تا درک کاملی از کارهای دانشگاهی مرتبط با کار خود که قبلاً انجام شده است بدست آورید. برای نوشتن این بخش از پایان نامه باید موارد زیر را انجام دهید:
- جمع‌آوری منابع (به عنوان مثال کتاب‌ها و مقالات مجلات معتبر) و انتخاب مناسب‌ترین آنها
- ارزیابی و تحلیل انتقادی هر منبع
- ترسیم ارتباطات بین منابع (به عنوان مثال مضامین، الگوها، درگیری‌ها، شکاف‌ها) برای بیان یک نکته کلی
در بخش مرور ادبیات موضوعی، شما نباید فقط خلاصه‌ای از مطالعات موجود را بیاورید، بلکه باید یک ساختار و استدلال منسجم ایجاد کنید که منجر به یک پایه یا توجیه روشن برای انجام تحقیقات شما شود. مثلا بیان کنید که تحقیقات شما نتایج زیر را به دنبال خواهد داشت:
- خلاء موجود در ادبیات موضوعی را برطرف می‌کند.
- به بررسی رویکرد نظری یا روش‌شناختی جدیدی می‌پردازد.
- راه‌حلی برای یک مسئله حل‌نشده پیشنهاد می‌کند.
- یک بحث نظری را پیش می‌برد.
- دانش موجود را با داده‌های جدید ایجاد و تقویت می‌کند.
مرور ادبیات موضوعی، اغلب مبنایی برای ایجاد یک چارچوب نظری می‌شود، که در آن شما تئوری‌ها، مفاهیم و مدل‌های اصلی تحقیق خود را تنظیم و تجزیه و تحلیل می‌کنید. در این بخش می‌توانید به سوالات توصیفی تحقیق در مورد رابطه بین مفاهیم یا متغیرها هم پاسخ دهید.
روش‌شناسی
روش‌شناسی، نحوه انجام تحقیقات شما را توصیف می‌کند و به خواننده اجازه می‌دهد اعتبار آن را ارزیابی کند. این بخش از ساختار پایان نامه شما باید به طور کلی شامل موارد زیر باشید:
- رویکرد و نوع تحقیق (به عنوان مثال کیفی، کمی، تجربی، مردم‌نگاری)
- روش‌های جمع‌آوری داده‌ها (به عنوان مثال مصاحبه، نظرسنجی، بایگانی)
- جزئیات اینکه کجا، چه زمانی و بر چه کسی یا چه چیزی تحقیق انجام شده است.
- روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها (به عنوان مثال تجزیه و تحلیل آماری، تحلیل گفتمان)
- ابزار و موادی که استفاده کرده‌اید (به عنوان مثال برنامه‌های رایانه‌ای، تجهیزات آزمایشگاهی)
- بحث در مورد موانعی که در انجام تحقیق با آن روبرو هستید و چگونگی غلبه بر آنها
- ارزیابی یا توجیه روش‌های انجام کار
هدف شما در این فصل، گزارش دقیق کارهایی است که انجام داده‌اید. از طرفی باید بتوانید خواننده را در این مورد که روش شما بهترین روش برای پاسخگویی به سوالات یا اهداف تحقیق است متقاعد کنید.
نتایج
در این فصل، شما باید نتایج تحقیقات خود را گزارش دهید. نتایج یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در ساختار پایان نامه است. می‌توانید این بخش را پیرامون سوالات فرعی، فرضیه‌ها یا مضامین تنظیم کنید. در بعضی از رشته‌ها، بخش نتایج به شدت از بخش بحث و گفت‌وگو جدا است. در حالی که در برخی دیگر از رشته‌ها، این دو کاملا با هم ترکیب می‌شوند. به عنوان مثال، در روش‌های کیفی مانند مردم‌نگاری، ارائه داده‌ها اغلب همراه با بحث و تحلیل خواهد بود. در حالی که در تحقیقات کمی و آزمایشی، نتایج باید به طور جداگانه و قبل از اینکه در مورد معنای آنها بحث شود ارائه شوند. در بخش نتایج باید موارد زیر را انجام دهید.
- نتایج به دست‌آمده را به طور خلاصه بیان کنید. از جمله نتایج به‌دست‌آمده می‌توان به آمار توصیفی مربوطه (به عنوان مثال میانگین‌ها، انحراف از معیارها) و آمار استنباطی (به عنوان مثال آمار آزمون) اشاره کرد.
- نحوه برقراری ارتباط بین نتایج با سوال یا فرضیه تحقیق را به طور خلاصه بیان کنید.
- اگر ایجاد جداول و ترسیم شکل‌ها به خواننده در درک نتایج کمک می‌کند حتما این کار را انجام دهید.
- تمام نتایج مربوط به سوالات تحقیق خود را گزارش دهید. حتی هر نتیجه‌ای که انتظارات شما را برآورده نکرده است.
دقت کنید در این بخش نباید تفاسیر ذهنی یا حدس و گمان بیاورید. داده‌های اضافی (شامل اعداد خام، پرسشنامه کامل یا متن مصاحبه) می‌توانند به عنوان ضمیمه در پایان نامه قرار بگیرد.
بحث و گفت‌وگو
در اینجاست که شما معنا و پیامدهای نتایج خود را در رابطه با سوالات تحقیق کشف می‌کنید. در اینجا باید نتایج را به تفصیل تفسیر کنید و در مورد اینکه آیا آنها انتظارات شما را برآورده می‌کنند و چقدر با چارچوبی که در فصل‌های قبلی ساخته‌اید متناسب هستند بحث کنید. در این بخش باید موارد زیر را انجام دهید:
- تعابیر خود را بیان کنید. در واقع باید بگویید نتایج به چه معناست؟
- مفاهیم را کاوش کنید. به این معنی که بگویید چرا نتایج مهم هستند؟
- محدودیت‌ها را بپذیرید. یعنی به این سوال پاسخ دهید که نتایج چه چیزی را نمی‌تواند به ما بگوید؟
اگر هر یک از نتایج غیرمنتظره بود، توضیحاتی راجع به دلیل آن ارائه دهید. مثلا موارد جایگزینی برای داده‌های خود در نظر بگیرید. در این بخش باید به منابع مربوطه ارجاع دهید تا مشخص شود که نتایج شما با دانش موجود مطابقت دارد.
نتیجه‌گیری
نتیجه‌گیری به عنوان بخش مهمی از ساختار پایان نامه باید به طور خلاصه به سوال اصلی تحقیق پاسخ دهد. این بخش باید درک روشنی از استدلال اصلی شما برای خواننده باشد. نتیجه‌گیری باید بر این مورد که تحقیقات شما چه کمکی در حوزه ادبیات موضوعی کرده است تاکید کند. در بعضی از کنوانسیون‌های دانشگاهی، نتیجه‌گیری به یک بخش کوتاه اشاره می‌کند که قبل از بحث و گفت‌وگو می‌آید. در این حالت ابتدا شما نتیجه‌گیری کلی خود را بیان می‌کنید، سپس در مورد معنای آن بحث و گفت‌وگو خواهید کرد.
این در حالی است که در برخی دیگر از کنوانسیون‌ها، نتیجه‌گیری به فصل آخر اشاره دارد. جایی که شما پایان نامه خود را با تأمل نهایی در مورد آنچه یافته‌اید، جمع‌بندی می‌کنید. این نوع نتیجه‌گیری اغلب شامل توصیه‌هایی برای تحقیق یا عمل در آینده نیز است. در این فصل، مهم است که خواننده را با درک روشنی از اهمیت تحقیقات خود درگیر کنید و به او بگویید که چه چیزی را به آنچه قبلاً می‌دانسته اضافه کرده‌اید؟
فهرست مراجع
شما باید همه منابعی را که در پایان نامه استفاده کرده‌اید با ذکر جزئیات کامل در فهرست مراجع بیاورید. گاهی اوقات فهرست مراجع را فهرست آثار ذکر شده یا کتابشناسی نیز می‌گویند. در این فهرست باید یک سبک استناد را دنبال کنید. هر سبک، قالب خاص خود را دارد. سبک‌های رایج شامل APA و MLA هستند. معمولا دانشگاه مشخص می‌کند که از کدام سبک استناد استفاده کنید. برای اطلاع از سبک استناد مورد قبول دانشگاه از استاد راهنما بپرسید یا به قالب پایان‌نامه دانشگاه مراجعه کنید.
نرم‌افزارهای مختلفی در این زمینه وجود دارد که در کنار نرم‌افزار word می‌تواند برای مرجع‌دهی خودکار مورد استفاده قرار گیرد. از جمله اینها نرم‌افزار EndNote است که علاوه بر مرجع‌دهی خودکار یک فهرست مراجع به صورت خودکار در انتهای سند ایجاد می‌کند.
ضمائم
پایان نامه شما باید فقط حاوی اطلاعات اساسی باشد که در پاسخ به سوالات تحقیق شما نقش مستقیم دارد. اسنادی که استفاده کرده‌اید و جزء متن اصلی رساله شما نیستند (مانند متن مصاحبه، سوالات نظرسنجی یا جداول با شکل کامل) می‌توانند به عنوان ضمیمه در پایان‌نامه قرار بگیرد.
ویرایش و تصحیح ساختار پایان نامه
اطمینان از اینکه همه بخش‌ها در جای مناسب خود قرار گرفته‌اند، تنها اولین قدم برای رساله‌ای است که به خوبی نوشته شده است. وقت زیادی برای ویرایش و تصحیح بگذارید. اشتباهات گرامری و خطاهای قالب‌بندی می‌تواند کیفیت کار شما را به شدت پایین بیاورد. شما باید قبل از تمرکز روی اشتباهات زبان، غلط نوشتاری و مغایرت، چندین پیش‌نویس برای پایان نامه خود بنویسید و مدام آن را اصلاح کنید.
چک لیست پایان نامه
برای اطمینان از اینکه همه موارد ضروری را در پایان نامه آورده‌اید از این چک لیست ساده استفاده کنید.
- صفحه عنوان من شامل تمام اطلاعات مورد نیاز دانشگاهم است.
- من از تمام کسانی که کمکم کرده‌اند تشکر کردهام.
- بخش چکیده، خلاصه‌ای از پایان‌نامه را ارائه داده و به خواننده دید روشنی از یافته‌ها یا استدلال‌های اصلی من می‌دهد.
- من فهرست مطالب را برای کمک به خواننده جهت هدایت در پایان نامه ایجاد کردهام.
- فهرست مطالب من شامل عناوین تمام فصل‌ها است. اما صفحه عنوان، سپاس‌گزاری‌ها و چکیده را شامل نمی‌شود.
- مقدمه من به طریقی جذاب به موضوع اشاره می‌کند و با تحقیق من مرتبط است.
- مقدمه من با بیان سوالات و اهداف تحقیق، جهت تحقیقات من را به روشنی مشخص می‌کند.
- مقدمه من شامل یک نمای کلی از ساختار پایان نامه است.
- من مهم‌ترین ادبیات موضوعی را برای نشان دادن وضعیت دانش فعلی در مورد موضوع مورد بررسی خود مرور کردهام.
- بخش مرور ادبیات موضوعی من فقط خلاصه‌ای از کارهای قبلی نیست بلکه به طور انتقادی با منابع درگیر است و نقاط قوت و ضعف تحقیقات موجود را نشان می‌دهد.
- مرور ادبیات موضوعی من درباره الگوها، مضامین و مباحث موجود در ادبیات بحث می‌کند.
- مرور ادبیات موضوعی من نشان می‌دهد که پایان نامه چگونه یک شکاف را برطرف می‌کند یا به موارد جدیدی در تحقیقات موجود کمک می‌کند.
- به طور واضح چارچوب نظری تحقیق خود را شرح داده و تئوری‌ها و مدل‌هایی را که از رویکرد من پشتیبانی می‌کنند توضیح می‌دهم.
- روش خود را به طور کامل شرح داده و توضیح می‌دهم که چگونه داده‌ها را جمع‌آوری و تحلیل کردهام.
- به طور خلاصه و عینی تمام نتایج مربوطه را گزارش داده‌ام.
- در بخش بحث و گفت‌وگو معنی نتایج را ارزیابی و تفسیر کردهام.
- به هر گونه محدودیت مهم در نتایج اعتراف کردهام.
- در نتیجه‌گیری پاسخ سوال اصلی تحقیق خود را به روشنی بیان کردهام.
- مفاهیم نتیجه‌گیری خود را به روشنی توضیح داده و تأکید کردهام که تحقیقات من چه دید جدیدی داشته است.
- توصیه‌های مربوطه را برای تحقیقات یا تمرینات بیشتر ارائه داده‌ام.
- در صورت مرتبط بودن، ضمیمه‌هایی را با اطلاعات تکمیلی وارد کردهام.
- هر بار که از کلمات، ایده‌ها یا اطلاعاتی از یک منبع استفاده کردهام به آنها در متن ارجاع داده‌ام.
- در انتهای پایان نامه تمام منابع را در فهرست مراجع ذکر کردهام.
- به طور مداوم از قوانین سبک استنادی خود پیروی کردهام.
- تمام دستورالعمل‌های قالب‌بندی ارائه شده توسط دانشگاه خود را دنبال کردهام.
اگر تمام این موارد را در زمان نگارش پایان نامه رعایت کرده باشید می‌توانید از اینکه پایان نامه خوبی ارائه می‌دهید اطمینان حاصل کنید.
جمع‌بندی
پایان نامه یا تز یک سند طولانی مربوط به دوره دکترا یا کارشناسی ارشد و گاهی اوقات کارشناسی است که بخش‌های مختلفی دارد. اینکه برای نوشتن یک پایان نامه از کجا شروع کنیم و چه بخش‌هایی را در این سند بگنجانیم بسیار مهم است. ما در این مقاله شما را با نحوه نگارش پایان نامه آشنا کردیم. برای طراحی ساختار پایان نامه خود تنها کافی است به مواردی که در این مقاله آمده توجه کنید.
کلمات کلیدی:
ساختار پایان نامه