فتحیه فتاحی زاده
دانشگاه الزهرا
[ 1 ] - ارزیابی و نقد مدخل جنسیت از دائرهالمعارف قرآن لیدن
مدخل «جنسیت» نوشته یکی از مستشرقان به نام مارگوت بدران است که در دائرهالمعارف قرآن لیدن به چاپ رسیده است. این نوشتار به نقد و ارزیابی مدخل یادشده پرداخته است با این انگیزه که بررسی آثار مستشرقان درباره آموزههای دینی به ویژه مباحث قرآنی، فضای فکری اندیشمندان غیر مسلمان را تا حدودی پیش دید مسلمانان قرار دهد. نقد و ارزیابی آثار یادشده نیز زمینه آشنایی افکار عمومی با اسلام ناب را فراهم میکند. د...
[ 2 ] - تحلیل محتوای سه خطبه غدیر با رویکرد لایهشناسی مضمونی
خطبه غدیر به مثابه یکی از مهمترین و آخرین سخنان پیامبر اکرم (ص)، پیامهای مهمی را در خود گنجانده و مطالعه آن برای آشنایی با ماهیّت دین اسلام و ارکان اصلی آن ضروری است. با این وجود، نقل تاریخی این خطبه در سه حجم متفاوت و نیز اختلاف در برخی مضامین و عبارات آنها، ضرورت تحلیل و بررسی محتوای این نصوص را مضاعف نموده است. در این پژوهش تلاش شده با بهرهگیری از روشهای تحقیق میانرشتهای و نوین، اولاً ه...
[ 3 ] - معیارهای مشترک شیخ طوسی و بیهقی در فهم احادیث فقهی با تأکید بر تهذیبین و السنن الکبری
مهمترین منبع شناخت آموزههای دین اسلام پس از قرآن کریم، روایات معصومان (ع) است؛ که در مجموعههای روایی گردآوری شده است. البته عواملی باعث شده تا این میراث گرانبها در مسیر واقعی خود قرار نگیرد. از این رو عالمان اسلامی درجهت بررسی روایات، قواعد و ضوابطی مبتنی بر آموزههای معصومان استخراج کرده و به کار بستهاند و این امر زمینه شکلگیری فقهالحدیث را فراهم نموده است. اما وجود این مسأله که آیا نسبت...
[ 4 ] - بررسی استنادهای تفسیری در «مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن» سید عبدالاعلی سبزواری
اختلاف در استنادهای تفسیری کم و بیش در تفسیر همهی آیات و سور اثر گذاشته و روشهای تفسیری گوناگونی را شکل میدهد. سید عبدالاعلی سبزواری در تفسیر مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن از منابع و مستندات گوناگونی بهره برده، اما یکی از مهمترین این مستندات قرآن کریم است؛ مفسر در وهلهی اول با بهرهگیری از آیات قرآن کریم به تبیین معانی و مقاصد واژگان و عبارات قرآن پرداخته است و همگام با استفاده از آیات قرآن...
[ 5 ] - پژوهشی در تاریخگذاری سوره «مطفّفین»(بر مبنای ادله نقلی و اجتهادی)
تعیین ترتیب و زمان نزول سورهها ازجمله مباحث پرسابقه در تفسیر و علوم قرآن است. مسأله مهم در این زمینه، جایگاه سوره «مطففین» است که یا به عنوان آخرین سوره مکی یا اولین سوره مدنی محسوب میشود. بر اساس ادله نقلی و اجتهادی مورد استناد در تاریخگذاری سورههای قرآن، ملاحظه میشود اغلب روایات موثق در ترتیب نزول، بیانگر نزول سوره «مطففین» پس از «عنکبوت» در پایان سور مکی است. همچنین باتوجه به تاریخ هجرت...
[ 6 ] - تحلیل دیدگاه سیوطی درباره آیات مبیّن با تأکید بر اندیشههای علامه طباطبایی(ره)
یکی از مباحث علوم قرآنی که توسط عالمان این علم مورد توجه قرارگرفته، موضوع «مجمل و مبیّن» در قرآنکریم است. جلال الدین سیوطی درکتاب «الإتقان فی علوم القرآن» فصلی با عنوان «فی مجمله ومبیّنه» دارد و آیاتی را که از نظر او دارای اجمال هستند و نیز آیات مبیّن را برشمرده و معانی مختلف آنها را بیانکردهاست. اسباب و عوامل اجمال که توسط سیوطی بیان شده، در تمامی نمونههایی که وی در کتاب ...
[ 7 ] - معناشناسی «احباط» در قرآن کریم با تأکید بر روابط همنشینی و جانشینی
مفهوم «احباط» یکی از مفاهیم مهم در قرآن کریم محسوب میشود. در این پژوهش نگاهی معناشناختی به این واژه داریم و هدف تبیین واژۀ احباط و کشف لایههای معنایی و استخراج مؤلفههای معنایی آن در قرآن کریم با استفاده از شیوههای نوین معناشناسی خواهد بود. با نگاهی معناشناختی به این واژه و با رویکرد همزمانی و توصیفی و تأکید بر روابط همنشینی و جانشینی، میتوان گفت که واژۀ «حبط» بهلحاظ معنایی ارتباط نزدیکی...
[ 8 ] - روش های حل تعارض اخبار در تأویل مختلف الحدیث
ابنقتیبه دینوری از لغویان و محدثان برجستۀ اهلسنت، و دارای آثار فراوانی در زمینة دانشهای مختلف دینی است. در این میان، کتاب تأویل مختلفالحدیث جایگاهی محوری و اساسی در حل تعارض اخبار دارد؛ زیرا ابنقتیبه با توجه به شرایط عصری و گسترش منازعات کلامیِ معتزله و اهل تجسیم، به تأویل، جمع و حل تعارض احادیث پرداخته است. این پژوهش میکوشد همراه با معرفی، شناخت و بررسی روش ابنقتیبه در این اثر، علومی را...
[ 9 ] - حدیث، حافظۀ فرهنگی شیعه:رهیافتی بر آرای خاورشناسان دربارۀ جایگاه حدیث و جوامع متأخر روایی شیعه با تأکید بر نظرات رینر برونر
از جمله حوزههای تخصصی حدیثی در مطالعات اخیر خاورشناسان، برکاوی علل و عوامل پدیداری حدیث شیعه و چرایی اقبال شیعیان و عالمان آنان به یادگیری، ثبت و ضبط روایات و شکلگیری «حافظه فرهنگی شیعی» در سالیان پسین و در نتیجه ظهور «جوامع متأخر روایی» بوده است. این که آنان در مطالعه و تحلیل این حافظه فرهنگی، به چه نکات و مسائلی نظر دارند و چه اهدافی را بر آن متصورند، نخستین پرسش این نوشتار است و استدلال...
[ 10 ] - تحلیل مؤلّفههای معنایی «امام» درآیه 12 سوره مبارکة یس با بهرهگیری از روابط همنشینی و جانشینی
همنشینی و جانشینی، همانگونه که زبانشناسانی چون رومان یاکوبسون از آغاز اشاره کردهاند، تار و پود زبان را تشکیل میدهد. ازاینرو، میتوان با مشخصکردن مؤلّفههای معنایییک واژه خاص و سپس بررسی ارتباطهای واژههای همنشنین و جانشین با آن، کارکردهای واژه را در زبان در سطح گستردهای مشخص کرد. با این روش، ابتدا همنشینها و جانشینهای واژه مدّنظر مشخص میشود، سپس بر پایه مؤلّفههای معنایی بهدستآمده ...
[ 11 ] - معناشناسی «کلمه» در قرآن کریم با تأکید بر روابط همنشینی و جانشینی
مفهوم «کلمه» یکی از مفاهیم مهم و در عین حال پیچیدهای است که از دیرباز مورد توجه مکاتب بشری و الهی بوده است. «کلمه» در قرآن کریم نیز جایگاهی ویژه دارد و تکرار این واژه، نماد اهمیت آن است. معناشناسی واژه های قرآنی، از روشهای نوین پژوهش در قرآن کریم است و از این رو در نوشتار حاضر با استفاده از برخی روشهای نوین معناشناختی، مفهوم«کلمه» تبیین و مؤلفههای معنایی آن از قرآن کریم استخراج شده است. در ...
[ 12 ] - معناشناسی «اضلال الهی» در قرآن کریم
مفهوم «ضلالت»، یکی از کلیدیترین مفاهیم قرآنی است؛ بهگونهای که اغلب مفاهیم کلیدی قرآن بهطور مستقیم یا غیرمستقیم در دو حوزه معناشناسی هدایت و ضلالت دستهبندی میشوند. میدان معناشناسی (هدایت - اضلال) نیز همچون تمامی مفاهیم کلیدی قران کریم حول محور «الله» در جریان است؛ بهگونهای که ضلالت حقیقی تنها زمانی محقق میشود که با «اضلال الهی» همراه گردد. این پژوهش در راستای کشف لایههای معنایی مفهوم «...
[ 13 ] - بررسی روایات امام علی(ع) در توصیف ویژگی های فردی زن
در کتب روایی مختلف، روایاتی از امام علی(ع) در مورد زن وارد شده است که تعدادی از این احادیث، شخصیت و هویت زن را زیر سوأل برده و مورد نکوهش قرار داده است. برخی تعابیری که در نهج البلاغهو جز آن به چشم می خورد به توصیف ویژگی های فردی زن پرداخته و آنان را ناقص العقل، ناقص الایمان، شر، قلیل الوفاء، آسیب پذیر در برابر گناه و... معرفی کرده است که زمینه ساز اختلاف نظرات متعددی بین علماء و شارحان نهج ...
[ 14 ] - معناشناسی توصیفی واژه"عزم"در قرآن کریم
عزم از واژگان کلیدی قرآن کریم است.میزان اثرگذاری "عزمِ قرآنی" بر سرنوشت انسان،آن را به یک واژه اساسی تبدیل کرده است.پژوهش حاضر، واژه "عزم" را از نگاه معناشناسی ساختگرا و براساس روابط همنشینی و جانشینی بررسی میکند.با توجه به آیات "عزم"، دو واژه "امر" و "صبر" پربسامدترین همنشین "عزم" است. واژگان "توکل"، "طلاق"، "عقده النکاح"، "شاورهم"، "عهدنا"و "نسیان" دیگر همنشینهای عزم است که هر کدام فقط...
[ 15 ] - بررسی آراء سیوطی در اجمال و تبیین آیات قرآن کریم با محوریت اندیشه های علامه طباطبایی
یکی از مباحث علوم قرآنی که توسط عالمان این علم مورد توجه قرار گرفته موضوع مجمل و مبین در قرآن کریم است. جلال الدین سیوطی درکتاب الإتقان فی علوم القرآن فصلی با عنوان « فی مجمله و مبینه » دارد و در آن فصل آیاتی که از نظر او دارای اجمال هستند را برشمرده و معانی مختلف مترتب بر آن آیات را بیان کرده است . او اسبابی مانند اشتراک لفظی ، حذف ، غرابت و... را برای اجمال برمی شمارد و آیاتی را به عنوان...
[ 16 ] - واکاوی نگرش علامه طباطبایی به روایات وارده در تفسیر قرآن کریم با تأکید بر مفاهیم بطن و جری
چکیده خاستگاه لایههای معنایی آیات و بطن قرآن، روایات معصومان(ع) است. در این روایات، مصادیق متنوعی تحت عنوان بطن معرفی شده است. مصادیقی که به نظر میرسد تفاوتهای زیرساختی با یکدیگر دارند. علامه طباطبایی از نخستین قرآن پژوهانی است که به طور گسترده به تحقیق در معارف این روایات پرداخته تا با توجه به اهمیتی که مسأله بطن قرآن در تفسیر کتاب آسمانی دارد، بتواند تعریف جامعی را در این باره ارائه کند. ...
[ 17 ] - روش آیتالله خویی در تعارض جرح و تعدیل
بحث دربارة قواعد تعارض جرح و تعدیل، همواره از مباحث مهم و درخور توجه درحوزة دانش رجال بوده است؛ زیرا دربارة برخی راویان مهم و برجستة شیعه، آرای رجالیای متعارض در دست است. تعیین وضعیت این دسته از راویان، به کاربرد این قواعد برای حل تعارض و رسیدن به نتیجة درست، وابسته است. آیتالله خویی آرای رجالیان را ازباب حجیت خبر واحد، معتبر دانسته است؛ از این روی، در اندیشة او، تعارض جرح و تعدیل در آر...
[ 18 ] - روش علامه شعرانی در حل تعارض اخبار
چکیده در میان کتابها و جوامع حدیثی، اخبار فراوانی وجود دارد که به نظر میرسد محتوا و مضمون آنها با یکدیگر تعارض دارند. علامه شعرانی از افرادی است که برای برطرفکردن تعارض این دسته از اخبار، با کمک روایات اهل بیت(ع) و استناد به علوم معقول و منقول کوشیده است میان موارد متعارض، سازش به وجود آورد و نبود تعارض واقعی میان آنها را نشان دهد. وی در تعارض بدوی و ظاهری اخبار، با تصرف در مدلول یکی از ...
[ 19 ] - جایگاه نقد حدیث در وسائل الشّیعه
نقد و ارزیابی روایتها برای حصول اطمینان از صدور حدیث از معصوم (ع)، شیوۀ مستمر دانشمندان مسلمان، بهویژه علمای شیعه بوده است. شیخ حرّ عاملی نیز ذیل برخی روایتهای متعارض وسائلالشّیعه، بیشتر به نقل از دیگر علما بهویژه شیخ طوسی، سند یا متن خبر را بررسی کرده و درصورت ملاحظۀ ضعف، بدان اشاره کرده است؛ اما هیچگاه ضعف سند یا متن را معیار قضاوت نهایی خود قرار نداده و روایت را کنار نگذاشته است. تلاش ش...
[ 20 ] - مبانی و قواعد تفسیری علامه شعرانی
علامه شعرانی ملقب به ذوالفنون از اندیشمندان معاصر 1281-1352 و از صاحب نظران برجسته عرصه های مختلف علمی است. وی در زمینه تفسیر قرآن کریم، تصحیح و تعلیق های با ارزشی بر سه تفسیر مهم شیعی یعنی منهج الصادقین، روح الجنان و مجمع البیان دارد. در این جستار برخی از مبانی و قواعد تفسیری علامه شعرانی با تأکید بر آرای تفسیری وی در تفاسیر یاد شده، بررسی می شود. مبانی تفسیری، مجموعه ای از داوری های کلی دربا...
[ 21 ] - تحلیل محتوای احادیث رضوی در موضوع «بخل» با رویکرد تربیت اخلاقی
بخل، به عنوان یکی از رذایل اخلاقی، در احادیث امام هشتم علیهالسلام نمود خاصی دارد. این رذیله، تأثیر فراوانی در تفکر و عملکرد آدمی دارد، بهطوری که ایجاد سبک زندگی اسلامی در افراد و جامعه به دوری از این خصلت، وابسته است. به تبع این مسئله، نقش آموزههای دینی در تربیت اسلامی و دوری از رذیلهی اخلاقی بخل اهمیت زیادی مییابد. پژوهش حاضر به بررسی احادیث رضوی دربارهی بخل پرداخته و از روش «تحلیل محتوا...
[ 22 ] - مفهومسازی «اعمال نیک» در قرآن کریم با رویکردی شناختی
مطالعۀ استعاره در رویکردِ معناشناختی جایگاه ویژهای دارد. استعاره عنصر بنیادین در مقولهبندی و درک انسان از جهان خارج و از ساز و کارهای اصلی فرایند تفکر است که در درک مفاهیم انتزاعی نقش مهمی دارد. استعارههای مفهومی ابزاری برای تحلیل متن و جهانبینی متون، خاصه متون دینی به شمار میروند. با قراردادن استعارههای مفهومی در کنار یکدیگر به ساختار و جهانبینی قرآن و اندیشههای نهفته در آن چون متنی دین...
[ 23 ] - تحلیل محتوای روایت رضوی درباره ویژگیها و شاخصههای امامت از کتاب الحجه کافی
مجموعة حدیثی کافی نوشتة محمدبنیعقوب کلینی از مجموعههای مهمّ حدیثیِ شیعیان اثنیعشری است. برخی از مستشرقان تفاوتهای میان این اثر با مجموعة حدیثی دیگر شیعی یعنی بصائر الدرجات را بررسی کرده و به این نتیجه رسیدهاند که کافی هرچند از نظر محتوایی همانند بصائرالدرجات نماینده فضای غالیانه قم است اما چون شیعیان عقلگرای بغداد را مخاطب قرار داده، در انتخاب احادیث و چی...
[ 24 ] - الگوی تربیت اخلاق اسلامی از منظر امام سجاد(ع) بر مبنای تحلیل محتوای مضمونی دعای مکارم الاخلاق
از جمله مهمترین متون حدیثی به جای مانده از ائمۀ اطهار:، ادعیۀ ایشان است که بیشتر رویکرد آموزشی دارند و رویکرد آنها برآورده کردن مهمترین نیازهای انسانی است. در این میان، دعای مکارم الاخلاق منقول از امام سجاد7 میتواند اهمیّت بسیاری در تدوین نظام اخلاقی و تربیتی جامعۀ اسلامی داشته باشد. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوایی، به استخراج مضامین و مقولههای اخلاقی مندرج در لایهها...
[ 25 ] - پژوهشی در تاریخگذاری سوره «مطفّفین»(بر مبنای ادله نقلی و اجتهادی)
تعیین ترتیب و زمان نزول سورهها ازجمله مباحث پرسابقه در تفسیر و علوم قرآن است. مسأله مهم در این زمینه، جایگاه سوره «مطففین» است که یا به عنوان آخرین سوره مکی یا اولین سوره مدنی محسوب میشود. بر اساس ادله نقلی و اجتهادی مورد استناد در تاریخگذاری سورههای قرآن، ملاحظه میشود اغلب روایات موثق در ترتیب نزول، بیانگر نزول سوره «مطففین» پس از «عنکبوت» در پایان سور مکی است. همچنین باتوجه به تاریخ هجرت...
[ 26 ] - تحلیل دیدگاه سیوطی درباره آیات مبیّن با تأکید بر اندیشههای علامه طباطبایی(ره)
یکی از مباحث علوم قرآنی که توسط عالمان این علم مورد توجه قرارگرفته، موضوع «مجمل و مبیّن» در قرآنکریم است. جلال الدین سیوطی درکتاب «الإتقان فی علوم القرآن» فصلی با عنوان «فی مجمله ومبیّنه» دارد و آیاتی را که از نظر او دارای اجمال هستند و نیز آیات مبیّن را برشمرده و معانی مختلف آنها را بیانکردهاست. اسباب و عوامل اجمال که توسط سیوطی بیان شده، در تمامی نمونههایی که وی در کتاب ...
[ 27 ] - تأثیر مبانی فکری سید احمدخان هندی بر اندیشههای تفسیری وی
اشغال هندوستان توسط انگلیسیها و شکست مسلمانان در انقلاب 1875م، شرایط نامطلوبی را بر مسلمانان هند تحمیل کرد. همین امر، جنبشهای اصلاحی ازجمله حرکت اصلاحگرایانۀ سید احمدخان را درپی داشت. احمدخان درجهت آشتی علم و دین، با رویکردی نوگرایانه «تفسیر القرآن هو الهدی و الفرقان» را نگاشت. وی نسبتبه همعصران خود دارای مبانی فکری متفاوتی بود که منجربه تفسیر متفاوت قرآن شد؛ ازاینرو واکاو...
[ 28 ] - «امّت»، فراتر از تمدن در آینه قرآن
اسلام دینی جامع و جهانی است و اجرای همهجانبه آن، مستلزم قالبی تمدنی (بهمثابه کلانترین نظام مناسبات انسانی) و تأمینکننده چنین واحد کلان اجتماعی است. اصطلاح تمدن، با انباشت مفهومی و فرهنگی آن در غرب، حاوی جوهری سکولار است که موجب تردید و احتیاط در استفاده از این اصطلاح میشود. بدین سان باید در پی اصطلاحی جایگزین در بستر فرهنگ اسلامی بود. در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیل مفهومی، واژههایی از...
[ 29 ] - تحلیل شیوه های بیان استدلالی در آیات تربیتی قرآن
قرآن کتاب تربیت انسان است. از اینرو یکی از اصلیترین زمینههای پژوهش در قرآن، بررسی رویکرد تربیتی آن است. از آنجا که شیوه بیان آموزههای تربیتی، در اثرپذیری مخاطب نقش اساسی دارد، قرآن کریم شیوههای متنوع بیانی را به کار بسته است. در این پژوهش با روش تحلیلی توصیفی شاخصترین آموزه های تربیتی به شیوه استدلالی استخراج شده است. تعالیم تربیتی قرآن ضمن توجه به عقل و منطق مخاطب، انواع استدلال شامل ق...
[ 30 ] - کاربست زبانشناسی تاریخی و شناختی در تحلیل ساختار مفهومی «عرف» در قرآن
معنای مادۀ عرف و واژۀ «معروف» در قرآن همواره مورد اختلاف لغویان و مفسران بوده است. در این مطالعه بنا داریم با تحلیل درزمانی مادۀ عرف با رویکرد ریشهشناختی و بررسی سیر تحول این ماده در زبانهای سامی، عربی قرآنی و منابع لغوی عربی کلاسیک گونههای معنایی این ماده و اشتراک لفظی یا چندمعنایی بودن آن را تبیین، و با رویکردی شناختی مدل مفهومسازی این ماده را درقرآن مطالعه کنیم. میخواهیم با مطالعۀ ریش...
[ 31 ] - ارزیابی دیدگاه محمد شحرور در مبانی فهم و تفسیر قرآن کریم
بررسی آراء نواندیشان معاصر در حوزه مسائل قرآنی، موضوعی درخور اهتمام است. محمد شحرور از نواندیشانی است که با قرائت ایدئولوژیک از نص، نگاهی نو به موضوعات قرآنی دارد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، بر آن است که مبانی فکری محمد شحرور را در نگرش وی به فهم آیات قرآن، با استناد به آثار او مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. یافتههای پژوهش نشان میدهد که شحرور با تقسیمبندی قرآن به آیات رسالت و نبوّت، نسبی ب...
[ 32 ] - روابط بینامتنی دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه (دعا درآغاز ماه رمضان) با قرآن کریم
نظریه بینامتنیت رویکردی است که روابط بین متون و چگونگی ارتباط بین آنها را بررسی میکند. در این رویکرد دلالتهای گوناگون متون در فضای متون دیگر آشکار میشود. کاربست این نظریه در مطالعات دینی در تبیین پیوند عمیق قرآن و عترت است. در این پژوهش دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه با موضوع آغاز ماه رمضان در دو سطح لایههای ظاهری و باطنی متن بررسی و تبیین میشود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال کش...
[ 33 ] - تحلیل محتوای دعای 26 صحیفۀ سجادیه
بهرهبرداری از آموزههای اهل بیت، مسیر رشد و سعادت آحاد جامعه را هموار میسازد. دعای بیستوششم صحیفة سجادیه با محوریت دعا در حق همسایگان و شیعیان، یکی از آموزههایی است که میتواند در شناخت وظایف متقابل امام و امت مؤثر باشد. در این پژوهش، روش تحلیل محتوا به منظور کشف زوایای پنهان کلام امام سجاد(ع) و کاربردی کردن آن بهکار گرفته شدهاست. ضمن تحلیل کمّی وکیفی دعای مذکور، وظایف امام و امت در سه بخش...
[ 34 ] - Evaluation of Nasr Hamed Abu Zayd's interpretive approach in understanding the verses of the Islamic rulings
Hamed Abu Zayd, a contemporary scholar, believes that the message of the Quran can only survive through interpretation. In his view, the verses of the Islamic rulings should be interpreted in a modern way; From the development process of the Islamic rulings in the age of revelation, a message can be deducted through which modern rulings can be obtained. Since every understanding of the Qurchr('...
[ 35 ] - Explaining the Types of Praiseworthy and Despicable Bigotry in the Words of Imam Ali (AS)
Although some think that “bigotry” is a moral vice, it is mentioned with two positive and negative functions in religious teachings; and to-the-point bigotry is praised and regarded as a moral virtue. Due to the importance of moral attributes and explaining their functions, an attempt has been made in this study to identify and explain the nature of the attribute “bigotry” and its types by refe...
نویسندگان همکار