جبار رحمانی
استادیار انسان‌شناسی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
[ 1 ] - از حیرت تا مکالمه تاریخ فرهنگی درک ایرانیان از غرب: با تأکید بر «حیرتنامه» و «مکالمه ی سیاح ایرانی با شخص هندی»
مواجهه با غرب یکی از پیچیده ترین موضوعات و مساله های تاریخ تمدن ایرانی در چند قرن اخیر بوده است. فهم منطق این مواجهه در اقشار مختلف موثر جامعه ایرانی می تواند نقشی کلیدی در فهم تجربه مدرنیته ایرانی داشته باشد. هرچند عموما بر قشر روشنفکران و در موارد محدودی به علما در این مواجهه تاکید شده است، در این مقاله تلاش شده به دو واسطه فرهنگی دیگر در این مواجهه یعنی یک ایلچی و یک روزنامه نگار دورگه ایران...
[ 2 ] - جماعتوارگی و جماعت هیأتی
مناسک مذهبی، علاوه بر ایجاد زمینه‌ای برای کسب تجربه دینی، عامل مهمی در بازتولید وجدان جمعی در جامعه است. این موضوع، بیش از همه در مناسک جمعی و عمومی دیده می‌شود. در جامعه ایران، مناسک عزاداری محرم، یکی از عمومی‌ترین و جمعی‌ترین مناسک مذهبی است که علاوه بر کارکردهای دینی، تأثیر بسیار مهمی در سازماندهی گروه‌های اجتماعی و هویت اجتماعی مردم شیعی دارد. اجتماعات و تشکل‌های دینی که حول این مناسک شکل م...
[ 3 ] - فرهنگ‌شناسی: میان‌رشتگی و علم انسان‌شناسی
یکی از مباحث مهم در مطالعات علم طی دو دهه اخیر، مبحث میان‌رشته‌ای بودن و چگونگی تلفیق علوم مختلف و دستاوردهای آنها برای ایجاد شناخت بهتر و کامل‌تر از پدیده‌های علمی است. میان‌رشتگی به عنوان راه حلی برای فرارفتن از مرزهای سرسخت دانش ها و نزدیک‌تر کردن هر چه بیشتر علوم مختلف است. رشته‌ای بودن نتیجه تقسیم کار تاریخی میان حوزه‌های معرفت بود. میان‌رشتگی نیز راه حلی برای فراتر رفتن از محدودیت‌های این...
[ 4 ] - تدفین به‌مثابۀ یک پدیدۀ بوروکراتیک آیین‌های مرگ در بهشت‌زهرا-تهران
بهشت‌زهرای تهران از مکان‌هایی است که به‌واسطة مواجهه با نظام صنعتی-سرمایه‌داری و مدرنیتة شهری در چند دهة اخیر، ماهیت ابتدایی خود را به یک سازمان تغییر داده است. سازمانی‌شدن موجب تغییراتی در برگزاری آیین‌های مرگ از زمان تبدیل بدن به جسد تا پایان خاکسپاری شده است. در این پژوهش، با تکیه بر مفاهیم بوروکراسی وبر و تقسیم کار اجتماعی دورکیم و با استفاده از روش‌های میدانی (مشاهده، مصاحبه) سعی شده است...
[ 5 ] - جایگاه دین روستایی در جامعه‌شناسی روستا: علل بی‌توجهی و پیامدهای آن
جامعه‌شناسی روستایی در ایران سابقه‌ای نزدیک به نیم قرن دارد. مطالعات روستایی در ایران و بالاخص جامعه‌شناسی روستایی بعد از اصلاحات ارضی به طور خاصی بر موضوع روستا به مثابه پدیده اقتصادی ـ سیاسی و در راستای اهداف اقتصادی ملی و بین‌المللی متمرکز شد. در نتیجه این روند، بیشترین موضوعاتی که در این مطالعات مورد توجه قرار گرفتند سیستم تولید و نظام قدرت سنتی در روستا بود. از جمله موضوعاتی که در این گفتم...
[ 6 ] - فرایند خلق بیتفاوتی اجتماعی در بافت تعاملی ایرانیان
انسانها در زندگی روزمره دائماً در معرض انتخابهای گوناگون قرار میگیرند و باید در خصوص کنشها و واکنشهایشان تصمیمگیری کنند و روابطشان را با دیگران سامان دهند. دو سرِ افراطیِ طیفِ مواجهة اعضای جامعه با یکدیگر را میتوان از مواجهة فعّال و مطلقاً مسئولانه در نظر گرفت تا بیتفاوتی و نادیدهگرفتن موقعیت و افرادِ درگیر در آن.اینکه چه فرایندی طی می‌شود که در آن، فردِ نوعی موقعیت خودش و دیگران را در فرا...
[ 7 ] - فرهنگ و شخصیت در اصفهان مطالعه‌ای انسان‌شناختی در باب یک گونه شخصیتی در شهر اصفهان
در این مقاله به دنبال ارائه طرحی بر اساس مطالعه میدانی برای ترسیم الگوی «شخصیت پایه فرهنگی» هستیم که در آن ملاحظات روش‌شناسی به کار برده شده باشد تا علاوه بر تأکید بر زمینه‌مند بودن مطالعات فرهنگ و شخصیت، یکی از حوزه‌های فرهنگی غنی ایران یعنی فرهنگ شهری اصفهان از این منظر بررسی شود. در این مقاله با تکیه بر روش‌های مردم‌نگارانه از یک‌سو و تجربه زیسته پژوهشگر در فرهنگ اصفهان و مصاحبه با اطلاع‌ر...
[ 8 ] - سفره‌های نذری در تهران: عاملیت زنانه در جماعت آیینی
سفره‌های نذری، گونه‌ای از آیین‌های اسلامی- ایرانی است که صرفاً در میان زنان و توسط آنها و عموماً در فضاهای خانگی و در برخی موارد خاص نیز در مسجد، حسینیه، و امامزاده‌ها برگزار می‌شدند. سفره‌های نذری، بنا بر یک نذر توسط کسی که بانی نامیده می‌شود شروع و توسط جماعت آیینی اجرایی می‌شوند. آنچه اهمیت دارد مسئله محوری نسبت این سفره‌ها با ساختارهای اجتماعی مسلط و مقوله عاملیت زنانه است. برای پاسخ دادن به...
[ 9 ] - از جماعت‌های جوانمردان تا هیئت‌های عزاداری؛ نگاهی به تداوم‌ها و تغییرات در زندگی عامه مردم ایرانی
آیین جوانمردی و تشکیلات اجتماعی جوانمردان یکی از مهم‌ترین موضوعات تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران است. جوانمردان، فتیان و پهلوانان با توجه به ریشه داشتن در سنت‌های ایرانی و اسلامی در طول تاریخ نقش مهمی در حیات عامه مردم داشته‌اند. عموم مطالعات نشان می‌دهند فتوت و جوانمردی در دوره معاصر رو به انحطاط و افول رفته است و در نهایت در بخش‌های خاصی از جامعه در قالب زورخانه‌ها و سنت‌های پهلوانی ساده‌شده ”ل...
[ 10 ] - رقص، فرهنگ و مذهب؛ نگاهی انسان‌شناختی به رقص‌های سنتی
رقص‌های سنتی ارتباط عمیقی با بافت فرهنگی و مذهبی جامعه خود دارند و با عناصر زمینه‌ای و مادی همراه هستند. هدف این مقاله، بررسی مفهوم رقص در فرهنگ‌های سنتی است. رقص در این فرهنگ‌ها در رابطه با مفاهیم مذهبی تعریف می‌شود و کاربرد پیدا می‌کند. در مورد رابطه رقص و فرهنگ این پرسش مطرح می‌شود که چرا در فرهنگ بسیاری از اقوام به موازات داشتن مذهب؛ موسیقی و رقص بومی نیز شکل گرفته است؟ حضور رقص‌های سنتی در...
[ 11 ] - زی طلبگی: از منش تا سبک زندگی انسان حوزوی
نهاد حوزه علمیه یکی از مهم ترین نهادهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایرانی است. این نهاد در گذشته متولی آموزش در معنای عام آن بود، اما با تحولات دوران مدرن در جامعه اسلامی ایران، نهاد حوزه به نهاد دینی تقلیل پیدا کرد. از گذشته در حوزه های علمیه برای تربیت طلاب و آداب طلبگی، مجموعه ای از آموزه ها با عنوان زی طلبگی مدنظر بوده است و کتبی برای آن تالیف شده است. این مقاله به دنبال فهم زی طلبگی و دلالت...
[ 12 ] - فرایند تحول هویت اجتماعی زنان در تجربه گفتمانی نهاد دانشگاه (مورد مطالعه: زنان متاهل، شاغل و دانشجو)
توسعه مراکز آموزش عالی، تقاضا و رقابت برای حضور زنان در دانشگاه و زمینههای آگاهی آنها از حقوق خود را افزایش داده است. تجربه فضای دانشگاهی، از طریق ایجاد خرده فرهنگی که در نهاد اجتماعی دانشگاه جریان دارد، با تاثیر بر ساختار فکری، هویتی و شخصیتی زنان، نقش سازندهای در آگاهی بخشی و برساخت صورتبندی جدید از هویت زنان داشته است. تحول دیدگاهی که منجر به ایجاد هویت بازاندیشانه است؛ هویتی که دائما در خ...
[ 13 ] - ویژگی های بنیادین شکوفایی تمدن اسلامی؛ تلفیقی بودن و وحدت فرهنگی
تمدن اسلامی با تشکیل حکومت نبوی فرآیند شکل‌گیری و توسعه خویش را آغاز کرد. اما آنچه که موجب شد طی بیش از ده قرن به یکی از مهم‌ترین تمدن‌های تاریخ بشری مبدل شود، چند ویژگی بنیادی بود که دو مورد اصلی و محوری آن در این مقاله مورد توجه بوده‌اند: ترکیبی یا تلفیقی بودن و وحدت فرهنگی تمدن اسلامی در تمام دوره‌ها. این دو ویژگی ضامن توسعه و پویایی و تداوم خلاقه تمدن اسلامی بوده‌است که تا دوره مدرن ن...
[ 14 ] - خوانشی بوردیویی از جامعه‌شناسی دین با تأکید بر سه‌گانه: میدان، سرمایه و عادت‌واره دینی
دین، از قدیمی‌ترین نهادهای بشری است که موضوع مطالعه‌ی بسیاری از اندیشمندان بوده است. سیّالیّت مفهوم دین به تکثّر تعاریف و مفاهیم آن منجر شده است. اجتماعی بودن نهاد دین، آن را در کانون توجه جامعه‌شناسان قرار داده و بوردیو از جمله جامعه‌شناسانی است که با جعل مفاهیمی چون میدان، عادت‌واره و سرمایه، به بررسی نحوه‌ی تکوین و تحولات آن پرداخته است. بوردیو مباحث جامعه‌شناسی دین را به صورت پراکن...
[ 15 ] - فرایند مصرفی‌شدن آب شهری در تهران (ارائۀ نظریۀ داده‌بنیاد)
پژوهش حاضر ناظر بر بازسازی پیامدهای معنایی دگرگونی فضایی زیرساختهای شهر تهران در حوزۀ آب است که در چند دهۀ اخیر در ایران رخ داده است. در قرن گذشته، با اجرای برنامه‌های نوسازی دولت‌ها، ساخت سدها، انتقال آب از طریق لوله‌کشی به خانهها شاهد تغییر ساخت فضایی شهری، دگردیسی فرم طراحی فضای خانهها، مناسبات اجتماعی میان شهروندان و به‌دنبال آن تغییرات سریع در باورها، ارزش‌ها و کنش‌های مردم در حوزۀ آب ه...
[ 16 ] - ﻣﻨﺎﺳﻚ ﻋﺰاداری و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻛﺮﺑﻼ در دﻳﻦ ورزی شهری اﻗﺸﺎر ﻓﺮودﺳﺖ
در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﺑﺮ ﻴﺌﺘ دﻫ ﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺔ ﻋﻨﻮان ﺟﺪﻳﺪ ” اﺧﻴﺮ ﺑﻪ “ ﺳﺒﻚ در ﻣﺪاﺣﻲ و ﻋﺰاداری ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و اﻧﺪ ﺑﺮ ﺗ ﻃﻴﻒ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آﻧﻬﺎ، ﺄ اﺳﺖ ﻛﻴﺪ ﺷﺪه .اﻳ ﻣﺒﻨﺎی ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻠﻴﻔﻮرد ﮔﻴﺮ ﺗﺰ)ﺑﻪ دﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ”ﻣﺜﺎﺑﻪ (از “ ﻧﻈﺎم ﺑﻮده و اﻧﺴﺎن روﺷﻬﺎی ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮی اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ . ﻫﻴﺌﺘ ﻣﻲ ﻬﺎ را ﺗﻮان ﻧﻮﻋﻲ ﺟﻤﺎﻋﺖ دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎتاﻏﻠﺐ داﻧﺴﺖ ﺷﻬﺮی .ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻃﻴﻒ اﻳﻦ ً ﻫﻴﺌ ﺘﻬﺎ ﻋﻤﻼ ﻣ...
نویسندگان همکار