حسن کریمیان
دانشیار گروه باستانشناسی دانشگاه تهران
[ 1 ] - گاهنگاری و روند تداوم استقرار شهر جندیشاپور با تکیه بر شواهد باستان‌شناختی
تلاش پادشاهان ساسانی در احداث شهرها به اندازه‌ای درخشان بود که به‌‌نام هر یک از آنها یک یا چند شهر به ثبت رسیده است. چنان‌که از منابع تاریخی برمی‌آید، جندیشاپور یکی از شهرهای مشهور شاپور اول در خوزستان است که همانند بیشاپور با پلان مستطیلی‌شکل ساخته شده بود و همانند بیشاپور، از یک‌طرف به رودخانه‌ی سیاه منصور محدود بود. لیکن در اینجا قلعه و دژی وجود نداشته تا از شهر حفاظت کند. باوجود کثرت مکت...
[ 2 ] - باستانشناسی فضایی؛ رویکردی علمی در مطالعه و تحلیل آثار معماری، فضاهای شهری و بافت‌های کهن
دو دهۀ گذشته با ظهور رهیافتهای جدید متعددی در علم باستانشناسی توأم بود. باستانشناسی جدید که در ارتباط عمیق بینرشتهای ماهیت مییابد، با بهرهگیری از شاخههای علوم مختلف گرایشهایی را به وجود آورد که از جملة آنها به «باستانشناسی فضاها» میتوان اشاره کرد. این رویکرد علمی، بازیافت اطلاعات تمدنهای کهن از طریق مطالعۀ ساختارهای معماری و فضاهای استقراری و شبکههای مؤثر درونسایتی و برونسایتی پ...
[ 3 ] - طلوع و غروب یک پایتخت: شکل‌یابی، توسعه، اقتدار و اضمحلال شهر سلطانیه
با وجود آن که ایلخانان (750-654 ﻫ.ق) مراغه و سپس تبریز را به پایتختی برگزیدند، اندیشۀ ایجاد شهری که نمادی از امپراتوری این صحرانوردان باشد آنها را به ساخت سلطانیه ترغیب نمود. طرح غازانخان در ایجاد این پایتخت نوساز به روزگار فرمانروایی سلطان محمد خدابنده اجرا شد و توسعۀ سریع سلطانیه آن را در زمرۀ باشکوهترین شهرهای جهان درآورد؛ شکوهی که تا پایان فرمانروایی جلایریان (835 ﻫ.ق) استمرار یافت، لیک...
[ 4 ] - گونه‌شناسی تزیینات منازل روستایی اصفهان در عصر قاجار
بی تردید میتوان سطوح دیوارها را در دسترسترین عرصه انعکاس تفکرات مردمان گذشته به شمار آورد. عینا بدین سبب است که دیوارنگارهها و سایر تزئینات مورد استفاده در بناها را شواهد بیبدیل فرهنگی ادوار گذشته به شمار آوردهاند. در تحقیق حاضر تلاش گردیده تا الگوهای تزیینی بکار رفته در خانههای عهد قاجار، که در روستاهای حاشیه اصفهان شناسایی گردیدهاند، مورد مطالعه قرار گیرند. همچنین سعی بر آن است تا به ا...
[ 5 ] - احیای سنت یا بدعت در هنر: بررسی حجاری های قاجاری در مجموعۀ حرم حضرت عبدالعظیم(ع)
مجموعۀ حرم حضرت‌عبدالعظیم‌حسنی (ع)، در بافت تاریخی شهر باستانی ری، گنجینۀ ارزشمندی از آثار معماری و هنرهای وابسته به آن است که شالوده‌اش در نیمۀ دوم قرن سوم ق گذاشته شده و تا عصر حاضر توسعه و تکمیل یافته‌است. به روزگار قاجار، با انتخاب تهران به پایتختی، این زیارتگاه نیز مورد توجه ویژۀ پادشاهان و تقریباً عموم سفیران و جهانگردان واقع گشت. صرف نظر از ویژگی‌های معماری و سبک‌شناسانۀ بناهایی که در اط...
[ 6 ] - تأثیر وقف بر شکل‌یابی فضاهای شهری زمان قاجار در شهر ری
ارزش‌های دینی را میتوان یکی از مؤثرترین عوامل در شکل‌یابی و توسعه فضاهای شهری در دوران اسلامی به حساب آورد. سنت وقف به عنوان یک ارزش والای دینی، باعث ایجاد فضاهای گوناگون با عملکردهای مختلف در بافت شهرهای ایران در این دوران شده است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که نقش بناهای وقفی بر فرم‌یابی و گسترش فضاهای شهر ری در دوره قاجار آغاز به چه میزان بوده است؟ فرض بر آن است که به واسطه جایگ...
[ 7 ] - آگورا و روابط اجتماعی ـ فرهنگی در آتن دوره کلاسیک
از آنجاییکه فضاهای شهری کانون تمرکز ساکنان زمین‌اند، آنها را میتوان مناسب‌ترین عرصه تظاهر و تجلی فرهنگ بشری، ارتباطات اجتماعی و تاریخ ملت‌ها به شمار آورد. همچنان‌که ساختار فرهنگی و اجتماعی یک ملت می‌تواند بر تظاهرات کالبدی شهرها اثر‌گذار باشد، ویژگی‌های کالبدی و فضایی شهرها هم می‌توانند در پویایی، استمرار و یا تغییر روابط اجتماعی و فرهنگ ملت‌ها مؤثر واقع شوند. «آگورا» به مثابه یکی از فضاهای ...
[ 8 ] - بازیابی کاخهای هخامنشیان در برازجان با اتکاء به دادههای باستانشناسی
علیرغم آنکه متون تاریخی، سنگنوشتهها و الواح باقیمانده از عصر هخامنشیان اطلاعات ارزشمندی از چگونگی اداره قلمرو وسیع این امپراطوری قدرتمند را در اختیار گذارده، لیکن یافتههای باستانشناسانه، که طرح کامل سازههای تشریفاتی این دوران را مشخص سازد، تنها به محوطههای انگشتشماری محدود شده است. بعلاوه، با وجود آنکه عظمت اندازهها و ماندگاری مواد و مصالح فضاهای تشریفاتی این دوران آنها را اضمحلالناپذیر م...
[ 9 ] - دارابگرد در انتقال از ساسانیان به دوران اسلامی بر اساس مستندات ¬باستان¬شناختی
دارابگرد یکی از شهرهای پر رونق روزگار ساسانی بود که با اضمحلال این سلسله به تدریج اهمیت خود را از دست داد و در آغاز قرن ششم هجری قمری متروک شد. مطالعات باستان¬شناختی نگارندگان روشن ساخت که این شهر باستانی در روزگار ساسانی دارای استقراری متمرکز، پرقدرت و طبقاتی بوده، لیکن پس از تسخیر ایالت پارس توسط مسلمانان، تغییراتی در عملکرد و کاربری فضاهای آن به وجود آمده است. شواهد باستان¬شناختی مؤید آن اس...
[ 10 ] - بازیابی شهرهای باستانی با استناد به متون تاریخی: نمونة موردی دارابگرد
دارابگرد که به نوعی می¬توان آن را نخستین پایتخت شاهنشاهی ساسانیان دانست، احتمالاً اولین تجربة ساخت شهر با پلان مدور در جنوب ایران نیز به شمار می¬آید. نمونه¬ای که بعدها در ساخت شهر اردشیرخوره مورد تقلید واقع شده است. مطابق نوشته¬های جغرافی¬نویسان و مورخان، شالودة شهر به روزگار شاهنشاهی داریوش اول هخامنشی نهاده شده است. منابع تاریخی گواه بر¬آنند که دارابگرد در عصر ساسانیان شهری بود با وسعت تقریبی ...
[ 11 ] - تاریخ اجتماعی و اقتصادی شهر خوانسار در عصر قاجار
خوانسار یکی از شهرهای معتبر ناحیۀ اصفهان در روزگار حاکمیّت قاجار بوده است. از این شهر در متون تاریخی بهکرّات یاد شده و شهر بهکرات مورد بازدید سفرنامهنویسان اروپائی قرار گرفته است. حضور بزرگان فرهنگ و هنر و تولیدات مصنوعات متنوّع تجاری را میتوان از اصلیترین عواملی دانست که موجب شهرت این شهر در دورۀ قاجار می‌شده است. اگرچه امروزه شواهد اندکی از آثار و ابنیۀ تجاری، مثل بازار و کاروانسرای عصر ق...
[ 12 ] - نمادهای فرهنگی در مناظر شهری: بیان معنا، حس هویت و آرامش روحی
شهرهای کهن ایران به زیباترین وجه بیانگر هویت کالبدی و بصری برای درک کارکردهای‌شان بوده‌اند؛ لیکن امروزه منظر شهرها فاقد چنین هویتی‌اند. به عبارت دیگر، سیمای بیرونی عناصر شهرهای معاصر انعکاس‌دهندة هویت ساکنان آنها نیست و چنین به نظر می‌رسد که هیچ تلاش آگاهانه و هدفداری به‌منظور هویت‌بخشی به آنها صورت نپذیرفته است. در این شهرها، بسیاری از نشان‌ها و نمادهای هویت فرهنگی یا به کلی از بین رفته‌‌اند و...
[ 13 ] - ساوه در گذر زمان (تحولات تاریخی شهر ساوه با اتکا به منابع مکتوب)
ساوه یکی از شهرهای مشهور منطقة جبال در دوران اسلامی است که به‌دلیل قرارگیری در مسیر ارتباطی دارالخلافة بغداد به شمالشرق به عنوان منزلگاهی مهم ایفای نقش نموده است. موقعیّت ویژة این شهر در پیوندگاه مهمترین راههای کاروانی و نیز شرایط مساعد طبیعی موجب شده تا بتواند از تحولات تاریخی گذر نموده و در کانون توجه جغرافینویسان و مورخان قرار گیرد. از آنجاییکه بقایای شهر کهن ساوه و بافت تاریخی آن به د...
[ 14 ] - حدود و ثغور منطقهی بلادشاپور در دوره اسلامی
منطقهی «بلادشاپور» یکی از رستاقهای مهم کورهی قبادخوره (ارّجان) بود که از ایالات مهم فارس در عصر ساسانی و دوران اسلامی محسوب میشد. این منطقه که از دورهی ساسانی به دلیل بنا کردن شهری توسط شاپور اول در آن، به «بلادشاپور» معروف گردید، تا دورهی قاجار منطقهی مهمی با همین نام (بلادشاپور) بوده است. هدف از تحقیق حاضر مشخص نمودن تغییرات مرزی منطقه بلادشاپور و روند تحولات آنها طی دوران اسلامی است....
[ 15 ] - مطالعه میزان تاثیر فقه و قوانین اسلامی در ساختار محله‌ها و سازههای مسکونی بافت تاریخی شهر یزد، نمونه موردی: محله گلچینان شهر یزد
به نظر بسیاری از محققان، اعتقادات را میتوان تأثیرگذارترین عامل در شکل یابی فضاهای شهرهای اسلامی و ساختار عناصر معماری آنها دانست.در این میان، شهر یزد یکی از معدود شهرهای کشور است که بافت کهن و محلات دوران قاجار آن به نحوی شایسته حفظ گردیده است.به همین سبب، در پژوهش حاضر تلاش گردیده است تا پس از شناسایی ارزش‌ها و اصول اسلامی مؤثر، بر فرم یابی فضاهای معماری، میزان کاربرد این اصول و قوانین در یک...
[ 16 ] - مکان‌یابی شهر زیز بر اساس منابع تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناختی
یکی از شهرهایی که جغرافیدانان و مورخان سده های اولیه و میانه ی اسلامی از آن یاد کرده‌اند و به توصیف آن پرداخته اند، شهر زیز است. زیز از شهرهای کوره ی ارّجان بود که در بخش شمال شرقی آن واقع شده بود. بر اساس متون تاریخی این شهر بر مسیر ارتباطی ارجان به اصفهان واقع شده بود و منبر و جامع داشت. هدف پژوهشی که نتایج آن در نوشتار حاضر ارائه گردید، تعیین موقعیت جغرافیایی و شناسایی محل دقیق شهر زیز ...
[ 17 ] - مطالعه و تحلیل تزیینات معماری مسکونی اواخر قاجار و پهلوی شهر مهاباد
از اواخر عصر صفویه تا اوایل دورۀ پهلوی شهر مهاباد رشد و توسعۀ بسیاری یافت و به مرکز بخشی از کُردستان ایران بنام مُکریان تبدیل گشت. در حال حاضر بیشترین آثار تاریخی باقیمانده از دورۀ قاجاریه و پهلوی مهاباد را بناهای مسکونی اشخاص متنفذ شهر تشکیل می‌دهد. در بسیاری از این ابنیه که متعلق به طبقات مرفه شهر بوده‌اند، تزیینات بسیار متنوعی به کار رفته، از این روی هدف اصلی مقاله حاضر پرداختن به ویژگی‌ها و ...
نویسندگان همکار