محمد حسن شیرزاد
دانشجوی دکتری دانشگاه امام صادق (ع)
[ 1 ] - چندمعنایی ریشه های «ربو/ ربب» در قرآن کریم؛ تحلیلی ادبی بر همگرایی ها و واگرایی های ریشه ای
عالمان مسلمان از دیرباز به نقش اثرگذار «اشتراک معنوی» و «اشتراک لفظی» در تفسیر نصوص دینی توجه داشتهاند. با شکلگیری دانش معناشناسی نوین نیز دغدغه مشابهی با عنوان «چندمعنایی» و «همنامی» مورد توجه زبانشناسان قرار گرفته است. تلاش گردید تا با تکیه بر مطالعه سیر تاریخی واژگان، شیوههای مطمئنتری برای تمایز میان آنها پیشنهاد گردد. این پژوهش بر پایه همین روشهای نوین کوشید با شیوه توصیفی- تح...
[ 2 ] - بازخوانی گزارۀ «إنّما البیعُ مثلُ الرِّبا» تحلیلی سه سطحی مبتنی بر زبان‌شناسی نقشگرا
یکی از گزارههایی که توجه مفسران را به خود جلب کرده، «إنّما البیعُ مثلُ الرّبا» است؛ تنها گزارهای که به صورت بیواسطه بازتابدهنده جایگاه «ربا» در بافت اقتصادی شبهجزیره در عصر نزول است. به رغم تفاوت آرای مفسران پیرامون این گزاره، همگی به دلیل تشبیه بیع به ربا بر غیرطبیعی بودنِ چینشِ واژگان در این گزاره متفقند. مطالعه حاضر تلاش دارد با بهرهگیری از نگره نقشگرای مایکل هالیدی دست به بازخوانی این گزاره...
[ 3 ] - صورت بندیهای حوزه معنایی «روابط زناشویی» در زبان عربی عصر نزول و تحلیل کاربری آن در قرآن کریم
معتبرترین اطلاعات زبان شناختی نسبت به زبان عربی عصر نزول، از طریق قرآن کریم قابل دستیابی است. لذا در مرحله نخست این پژوهش، مفردات قرآنی متعلق به حوزه معنایی «روابط زناشویی» گردآوری و صورت بندیهای حاکم بر آنها مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت صورت بندیهای شش‌گانه؛ رابطه مجاورتی، رابطه تماس، رابطه فراگیری، مکان انگاری زن، سخن یا کنش ناپسند و [خون] آلودگی استخراج گردید. در مرحله دوم این پژوهش...
[ 4 ] - جریان اهل ادب امامیه در مدرسۀ حدیثی بغداد از آغاز تا سدۀ چهارم هجری
بغداد یکی از اصلیترین مراکز تجمّع شیعیان امامی است که در طول سدههای متمادی به مکان مناسبی برای رشد فرهنگ تشیّع در عرصههای حدیثی، تفسیری، فقهی و کلامی تبدیل شده است. در میان جریانهای نیکشناختۀ امامی در بغداد باید از «جریان اهل ادب» یاد کرد که به رغم جایگاه مهم در تاریخ فکر امامیه، مورد کمتوجهی قرار گرفته است. لذا، این نوشتار برای نخستین بار به بازشناسی این جریان کمشناختۀ امامی در بغداد می‌پ...
[ 5 ] - بازسازی انگاره «اصل» در نظرگاه شیخ طوسی
«اصل» محوریترین مکتوبۀ روایی در تاریخ حدیث امامیه است که نقشی بیبدیل در شکلدهی به جوامع رواییِ امامیه ایفا نموده است. از همین روی در طول تاریخ، عالمان امامی در مسیر دستیابی به تعریفی روشن از این مفهوم و شناسایی مصادیق آن تلاش کردهاند. در این میان، هرچند شیخ طوسی سعی بسیاری جهت معرفی اصول به نسلهای بعد نموده است، اما جای خالی نظرگاه وی به عنوان شیخ طائفۀ امامیه پیرامون مفهوم «اصل» احساس میش...
[ 6 ] - جریان فکری ادب و بازخوانی دلایل اخراج و بازگشت احمد برقی به قم
احمد بن محمد بن خالد برقی از جمله چهره های شاخص امامیه در سده سوم است که بنابر نظر رجال شناسان امامی، به دلیل نقل از راویان ضعیف و اعتماد به روایات مرسل، توسط احمد بن محمد بن عیسی اشعری از قم اخراج شده و پس از گذشت زمان، به دلایل نامعلومی به قم بازگردانده شده است. این مقاله برای نخستین بار با بهره گیری از روش تاریخی- تحلیلی، علل اخراج و بازگشت احمد برقی به قم را مورد بازخوانی قرار داده است. ...
[ 7 ] - بازخوانی مفهوم ربا در قرآن کریم بر پایۀ روش معناشناسی ساخت‌گرا
در طول تاریخِ جهان اسلام، بحثهای فراوانی پیرامون مفهوم «ربا» میان طیفهای گوناگونی از اندیشمندان ـ از جمله مفسران، فقها، و اخیرا اقتصاددانان ـ دنبال شده، و بااینحال، تلاش چندانی به منظور بازنمودن تصویری واضح از ربای رایج در جامعۀ عصر نزول با تکیه بر شواهد تاریخی صورت نگرفته است. مطالعه در این باب میتواند بستری مساعد برای فهم صحیح موضوع حکم فقهی «ربا» فراهم آورد. در مطالعۀ پیش رو برای نخستین بار ...
[ 8 ] - چندمعنایی ماده «نذر» در قرآن کریم؛ تحلیلی زبانشناختی بر همگرایی ریشه ای میان «نذر» و «انذار»
«نذر» ازجمله مادههایی در قرآن کریم است که نقشی مؤثر در ساخت برخی مفاهیم کلیدی ایفا کرده است. از یک سو باید از «نَذر» یاد کرد که ازجمله انگارههای دینی محسوب میشود که ناظر به منسکی خاص در رابطه انسان با خداوند متعال است. از دیگر سو، با طیفی از واژگان چون «إنذار»، «مُنذِر» و «نَذیر» مواجهیم که با معنای «ترس» و «هراس» در ارتباطند. قاطبه لغویان و مفسران قرآن کریم، در بحث از ماده «نذر» به ذکر این م...
[ 9 ] - معناشناسی تاریخی و فرهنگی سَبیل در قرآن کریم
سَبیل پُرکاربرد‌‌ترین واژۀ متعلّق به حوزۀ معنایی راه در عصر نزول است و به دلیل کاربرد در سیاقهای متنوع گاه از نگاه عالمان مسلمان بر 14 معنای مختلف حمل شده است. مروری بر منابع لغوی و تفسیری گویای آن است که عالمان مسلمان اطلاع چندانی از فرایند ساخت و مؤلفههای معنایی سبیل و ویژگیهای این نوع از راه در بافت نزول نداشتهاند. در مطالعۀ حاضر با هدف جبران این خلأ مطالعاتی میکوشیم با بهرهگیری از روشها...
نویسندگان همکار