مرتضی دهقان‌نژاد
استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان
[ 1 ] - بررسی تحولات بهداشتی شهر دزفول در دورۀ پهلوی ( 1304 - 1357 ش)
هدف: این تحقیق بمنظور بررسی تحولات بهداشتی شهر دزفول در دورة پهلوی (1357-1304) انجام شده است. روش تحقیق: در این تحقیق از روش پژوهش‌های تاریخی با ترکیبی از روش‌های توصیفی، روایی و تحلیلی با تأکید بر روش تحقیق در تاریخ محلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، اسنادی، مطالعات میدانی، تاریخ شفاهی و گزارش‌های محلی استفاده شده است. یافته‌هاونتیجه‌گیری: تحقیق حاضر بیان می‌کند که با روی‌کارآمدن پهلوی ...
[ 2 ] - شناخت و بررسی ملفوفه‌فرمان در دوره قاجار
هدف: هدف اصلی این نوشتار، شناخت و تحلیل یکی از اسناد سلطانیات عصر قاجاری، یعنی ملفوفه فرمان و تبیین اهمیت تاریخی چنین اسنادی در پژوهش‌های سیاسی، اجتماعی، ملکی، و حقوقی ایران دورة قاجار است. روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر، با روش توصیفی‌تحلیلی- تاریخی باتکیه بر اسناد پایگاه‌های آرشیوی و متون اصلی انجام گرفته است. یافته‌ها و نتایج پژوهش: بنابراین، یکی از منابع و سرچشمه‌های مهم که از متن و محتوای ...
[ 3 ] - میلسپو و نوسازی سامانۀ مالی و اداری در ایران
هدف: هدف از این پژوهش بررسی خدمات میلسپو در نوسازی سامانۀ مالی و اداری ایران بین سال های 1301 تا 1323 شمسی است. روش/ رویکرد پژوهش: در این تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی به توصیف و تحلیل وقایع پرداخته شده است. یافته‌ها و نتایج: دولت ایران در دورۀ مختلف، آرتور میلسپو را به عنوان مستشار مالی برای بهبود اوضاع مالی و اداری استخدام کرد. در دورۀ اول (1301 - 1306 ش.) مجلس چهارم شورای مل...
[ 4 ] - تبیین وضعیت سیاست خارجی ایران و نقش وزیران امور خارجه (1336 - 1339 ش. / 1957 - 1960 م.)
هدف: هدف از پژوهش حاضر بررسی سیاست خارجی ایران و نقش وزیران امور خارجه در سالهای (1336 -1339ش ./ 60-1957 م.) بوده است. روش/ رویکرد پژوهش: مقالۀ حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای و آرشیوی به تعیین وضیعت سیاست خارجی ایران و نقش وزیران امور خارجه در سالهای (1336-1339 ش./ 1957-1960 م.) می‌پردازد. یافته‌ها و نتایج: یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که وزیران امور خارجه در این د...
[ 5 ] - فرمانگذاری خالصجات در اصفهان در دوره ناصرالدین شاه (تبدیل زمین‌های دولتی به زمین‌های اربابی، به طور مشروط)
اعطای امتیازات به خارجیان و ایرانیان، از ویژگی‌های اقتصادی دوره ناصرالدین شاه می‌باشد. او، پس از شکست در اعطای امتیازات به خارجیان و مسدود‌شدن راه‌های کسب درآمد برای خزانه‌اش، اقدام به فروش خالصجات به طبقات ممتاز و اشرافی جامعه کرد. شاید طبق تاکیدات شاه، هدف از اعطای خالصجات، بهکرد وضع کشاورزی و ترقی کشور بوده است، اما دست‌اندرکاران محلی اقتصاد ایران، باعث شدند تا شرایط به نفع آنان رقم بخورد. ا...
[ 6 ] - تجارت بوشهر و راه‌های تجاری آن در سالهای 1293 - 1324ش. / 1914 - 1945م.
حوزه خلیج فارس به عنوان منطقه‌ای راهبردی، از اهمیت و جایگاه تاریخی ویژه‌ای همواره برخوردار بوده است. این منطقه، از روزگار باستان تاکنون، به لحاظ تجارت و منابع غنی خود، مورد توجه دیگر اقوام و ملل بوده و می‌باشد. به همین دلیل، در معرض رقابت و کشمکش کشورهای دیگر قرار دارد. بوشهر، از جمله شهرهای بندری خلیج فارس است که بعد از سقوط صفویان در دوره‌های افشاریان و زندیان، پس از کاهش اهمیت تجاری بندرعباس...
[ 7 ] - بازخوانی نقش بانک استقراضی در اقتصاد ایران
در مقالۀ حاضر سعی بر این است که ضمن تشریح بسترهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایجاد بانک استقراضی روس، نقش این بانک در اقتصاد ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. با این هدف، سابقۀ ایجاد بانک در ایران از جمله بانک شاهنشاهی به طور کلی و بانک استقراضی به طور اخص مورد توجه قرار گرفته است. نگارنده با استناد به مفاد قرارداد تنظیم شده و عملکرد بانک مزبور نتیجه می‌گیرد که دولت روسیه با ایجاد این بانک درصد...
[ 8 ] - بررسی ابعاد تحولات روابط ایران با روسیه در دورﮤ صفوی
از دورﮤ صفویه و مقارن با تحولات بین‌المللی، مجالی فراهم شد تا کشورهای اروپایی به گشایش مناسبات دیپلماتیک و پایدار با ایران اقدام کنند. دراین‌میان، روسیه در موقعیت گسترش ارضی و تحکیم اقتدار سیاسی و نظامی خویش، برای برقراری و توﺳﻌﮥ روابط با ایران امکان بیشتری داشت؛ اما در عهد صفوی، موانع ناشی از مشکلات گاه‌به‌گاه داخلی و کنش دول رقیب و معارض، این مناسبات را چندان پیوسته و رو به جلو قرار نداد. مقا...
[ 9 ] - تبیین تاثیر درآمدهای نفتی در پیدایش نهادهای جدید (آموزش و مطبوعات) در ایران و نقش این عوامل در شکلگیری زمینه‌های انقلاب اسلامی ایران (۱۳۳۲ تا 1357 ش/1953 تا ۱۹۷۹ م)
تاریخ قرن اخیر ایران، همواره متاثر از درآمدهای ناشی از نفت بوده است. به نظر می‌رسد، بررسی تغییرات و تحولات این سال‌ها بدون توجه به جایگاه نفت و تاثیر آن در عرصه‌های گوناگون، عملی مشکل یا غیر ممکن است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی نقش نفت در شکلگیری زمینه‌های انقلاب اسلامی ایران است تا از زاویه‌ای نو، بخشی از علل و عوامل شکلگیری و وقوع انقلاب در ایران تبیین شود. با استفاده از دو متغیر واسطهِ آموزش...
[ 10 ] - بررسی و تحلیل ماهیت و نقش سیاسی وزارت دربار در عصر پهلوی دوم
درک ماهیتِ نقش سیاسی وزارتِ دربار در دوره پهلوی‌دوم، چه در چارچوب شرحِ وظایف قانونی و چه در عرصه واقعیت‌های عملی حوزه سیاست، تنها با درنظرگرفتنِ رابطه ضروری این نهاد با نهادِ پادشاهی، ممکن و میسر است. در مقاطعی از دوران مزبور که هنوز خواست شاه مبنی بر تمرکزِ قدرت تحقق نیافته بود، قدرتِ وزرای دربار نیز، براساس نظامِ رسمی و قانونی توزیعِ قدرت در قانون اساسی، چندان درخور توجه نبود؛ پس، متصدیانِ این منصب مرت...
[ 11 ] - کمبود موادغذایی و شورش‌های مردم ایران در سالهای جنگ‌جهانی‌دوم 1320 تا 1324ش/ 1941 تا 1945م
قوای متفقین با نقض بی‌طرفی ایران، در سحرگاه سوم شهریور1320/اوت۱۹۴۵ و ورود به خاک ایران، مشکلات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی فراوانی را به همراه آوردند و برخی اعتراض‌ها را در کشور موجب شدند؛ ضمن آنکه با این حرکت نشان دادند، دول بزرگ به پیمان‌های بین‌المللی چندان پایبند نیستند. پرسش اصلی این مقاله، بررسی علل و عوامل موثر در این اعتراض‌ها و ناآرامی‌های ناشی از آن در کشور است. از آنجا که این موضوع م...
[ 12 ] - مسأله جانشینی، بی اعتمادی سیاسی و بازتابهای آن در نهاد وزارت در دوره قاجار
مسأله جانشینی به عنوان یکی از مسائل پایدار تاریخ ایران، بازتاب‌ها و پیامدهای فروانی در عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور داشته است. این مقاله می‌کوشد تا با رویکردی نو یکی از پیامدهای مسأله جانشینی یعنی حذف و قتل وزیران قاجاری را در بستر فرهنگ سیاسی ایران و در پیوند با مسأله جانشینی مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد. هدف این پژوهش پاسخ به این پرسش است که چرا مسأله جانشینی در دوره قاجار سبب حذف...
[ 13 ] - تبیین و مقایسة کارکرد نخبگان سیاسی و ایلی کُرد در دوره‌های صفویه و قاجار 1344 -907 ق/ 1925 – 1521 م
این نوشتار به‌روش تاریخی و با تأکید بر نگاه جامعه‌شناسانه به تاریخ، در چارچوب نظری دو گفتمان هویت ایرانی و روابط نخبگان با حوزۀ قدرت سیاسی، تلاش می‌کند به تبیین و مقایسۀ جایگاه و کارکرد دولتمردان و نخبگان سیاسی و ایلی عشیره‌ای کُرد در دو دورۀ صفویه و قاجار بپردازد. از مهمترین یافته‌های این تحقیق آن است که در مجموعِ دو دوره، از نظر قومی و مذهبی، مانعی جدی بر سر راه ارتقای دولتمردان و نخبگان کُرد...
[ 14 ] - مروری بر تاریخچه مشکلات ایجاد قرنطینه در ایران در دوره ناصرالدین شاه (1264 -1313 هـ .ق/1847 -1896م)
یکی از مهمترین عوامل عقب ماندگی ایران عصر قاجار از دولت‌های اروپایی را باید کمبود جمعیت و خالی بودن بخش اعظم این کشور از جمعیت دانست که دلیل عمدة آن وجود بیماری‌های همه‌گیر مانند طاعون و وبا بود. شیوع آنها بیشتر به واسطة عدم کنترل به موقع به وسیلة تدابیری از جمله ایجاد قرنطینه بود. قرنطینه به عنوان یکی از راه‌های جلوگیری از شیوع بیماری همواره از قدیم مورد توجه تمامی کشورهای پیشرفته بوده است. ...
[ 15 ] - بررسی تاریخی و ارزیابی جریان ادبی اصفهان در قرن دوازدهم (از سقوط صفویه تا ظهور قاجار)
جریان ادبی ایران تا اواخر عصر صفوی (نیمه اول قرن دوازدهم ه.ق.) متکی بر سبک هندی (یا اصفهانی ) بود. دیدگاههای مختلف و گاه متناقضی نسبت به این سبک از اواسط قرن دوازدهم(اواخرعصرصفویه) تا عصر حاضر وجود دارد. گروهی آن دوره را عصر انحطاط ادبی دانستهاند و در مقابل، نظرات متقن دیگری مبنی بر اعتلا و غنای این سبک نسبت به سبکهای ادبی دیگر ایران وجود دارد. در این مقاله از منظر تاریخی و ادبی به بررسی و تح...
[ 16 ] - سوانح طبیعی؛ نگاهی به پیامدهای اقتصادی خشکسالی، زلزله و سیل در عصر ناصری
از جمله مهمترین تحوّلات تاریخ اجتماعی ایران، وقوع حوادث و سوانح طبیعی است. تاریخنویسی ایرانی، به‌رغم نقاط قوت خود در تعدّد و تنوّع، به علت بیتوجهی به شرح سوانح و بلایای طبیعی محل نقد جدی است، زیرا این حوادث طبیعی نقطۀ شروع بسیاری از تحوّلات تاریخی بوده است. لذا، پژوهش پیش رو می‌کوشد تا این برش از تاریخ اجتماعی را که منشأ تحوّلات فراوانی بوده، در دوران حکومت ناصرالدینشاه قاجار (1264 - 1313ق) نما...
[ 17 ] - فرآیند قدرت گیری رضاخان با رویکرد نهادگرایی
فرآیند به قدرت رسیدن رضاخان با رویکرد نهادگرایی این مقاله در تلاش است با رویکردی تاریخی- تحلیلی و بر اساس نظریه نهادگرایی (که در آن به نقش و اهمیت نهادها و تاثیرگذاری متقابل نهادها و افراد بر روی همدیگر برای رسیدن به هدفی خاص پرداخته می‌شود) به تحلیل و تبیین چگونگی قدرت گیری رضاخان از سال 1299 تا 1304ش با کمک نهادهای مهم و تاثیرگذاری مانند ارتش، مجلس و احزاب؛ با توجه به اوضاع نامساعد و متشنج س...
[ 18 ] - اصلاح نظام اداری ایران در عصر قاجار با تاکید بر قانون استخدام کشوری
در طول تاریخِ چند هزار ساله ایران، نظام اداری کشور تابع نظم و ترتیب خاصی نبود و بسیاری از افراد متنفذ با روش های گوناگون همچون خرید و فروش، رشوه و پارتی بازی برای رسیدن به اهداف شخصی؛ وارد دستگاه اداری می شدند. این روند تا اواخر حکومت قاجار نیز تا حدودی ادامه داشت ولی پس از انقلاب مشروطه و به دلیل تغییر و تحولاتی که در ساختار سیاسی ایران رخ داد نظام اداری کشور نیز تحت الشعاع این اتفاق مهم قرار گ...
[ 19 ] - فتح آذربایجان و گرایش مردم آن به اسلام(22-35 هجری)
حمله اعراب مسلمان به آذربایجان را از دو دیدگاه سیاسی و دینی می‌توان بررسی کرد؛ از لحاظ سیاسی، حمله‌های اعراب و فتح آذربایجان در سال 22 هجری و آغاز حکومت مسلمانان، برای اهالی آذربایجان تحمل‌ناپذیر بود، مردم آذربایجان بارها در برابر حاکمیت اعراب شورش کردند و به راحتی تسلیم آنها نشدند.این مسئله سبب لشکرکشی‌های زیاد سرداران اسلام به این ناحیه در دوره خلافت عمر و عثمان و سرکوب شورش‌ها گردید،اما اهال...
[ 20 ] - شالبافی در جامعۀ ایران؛ بررسی تحولات تجارت شال در عصر قاجار (1209- 1344هـ .ق/1795-1925م)
چکیده از مهمترین صنایع دورۀ قاجار، صنعت شالبافی بود. ابریشم و پشم ایران افزون بر کاربرد در تولید انواع قالی و پارچۀ ابریشمی، در بافت محصولی به نام شال استفاده میشد. با تثبیت دولت قاجار و حمایت برخی از دولت مردان، شالبافی به صنعتی مهم و با ارزش تبدیل شد. شهرهای کرمان، مشهد و کاشان به تدریج به مراکز شالبافی تبدیل گشته و نقش مهمی در رشد و بالندگی این صنعت ایفا کردند. همزمان با گسترش صنعت شال در ...
[ 21 ] - ارزیابی تأثیر طرح عمران منطقه ای خوزستان برشهر دزفول1355(/1976-1335/1956»)
به منظور ارزیابی تأثیر طرح عمران منطقه ای خوزستان در دوره پهلوی برتوسعه شهر دزفول تحقیق حاضر ازنوع پژوهش تاریخی با ترکیبی از روش‌های توصیفی،روائی وتحلیلی انجام شده و بیان می کند که طرح عمران منطقه ای خوزستان شامل احداث سد دز،تأمین آب اراضی کشاورزی برای125000هکتار از اراضی زیر سد دز، تولید برق و طرح کشت وصنعت در منطقه دزفول باعث افزایش2 تا 4 برابری محصولات کشاورزی و انجام کشت‌های سودآور، انجام ...
[ 22 ] - بررسی مسئله تغییر تابعیت اتباع ایران و عثمانی و واکنش دولت ایران نسبت به آن در فاصله سالهای 1900-1922م/ 1317-1341ه.ق از خلال منابع و اسناد ایرانی
مجاورت دو حکومت ایران و عثمانی و مشابهت‌های فرهنگی و تاریخی آنها سبب شد در دوره قاجار تعداد بی‌شماری از اتباع دو طرف به دلیل مشکلاتی که در وطن خود با آن مواجه بودند به کشور همسایه مهاجرت و تغییر تابعیت دهند. اگرچه شماری از مهاجرین نیز در ابتدا ضمن زندگی و کسب‌وکار در کشور همسایه، تابعیت خود را حفظ کرده، ولی پس از مدتی تابعیت خود را تغییر می‌دادند. از اینرو این موضوع مهم است که دلایلی باعث می...
[ 23 ] - روابط حقوقی زن و مرد دورة قاجار در نظام خانواده
شریعت اسلام حدود و تعاریفی مشخص از روابط حقوقی زن و مرد در نهاد خانواده مطرح کرده است. بر اساس آن، اولین رابطة حقوقی عناصر مذکور با برقراری ازدواج شکل می‌گیرد. در صورتی که رابطة اجتماعی مزبور با گسیختگی خانواده قطع شود، نوعی دیگر از روابط حقوقی برقرار می‌شود که مؤلفه‌های خاص خود را داراست. در پژوهش حاضر، با استناد به اسناد و دیگر منابع هم‌سو، ضوابط و چالش‌های حاکم بر روابط حقوقی زن و مرد در چها...
[ 24 ] - بررسی تحلیل زمینه‌ها و عوامل تقابل بازاریان با حکومت پهلوی دوم، بر اساس «مدل بسیج» چارلز تیلی(1340-1357)
نقش سرنوشت ساز بازاریان در حرکت‌های اعتراضی عصر پهلوی دوم همواره مورد توجه پژوهش گران بوده، ولی عوامل نارضایتی آنها از حکومت مذکور و مشارکت گستردۀآنها در حرکت‌های ضد حکومتی این دوره، که هدف اصلی پژوهش حاضر است، کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ بنابراین، سوال محوری پژوهش حاضر، این است که چه عواملی زمینه ساز نارضایتی، مخالفت و کنش جمعی بازاریان علیه حکومت، در دورۀ مورد بحث بوده است؟ فرضیه اصلی این ...
[ 25 ] - نقش جریان اسلام‌گرا در فرایند شکلگیری رکن تقنینی (مجلس اول) در جمهوری اسلامی ایران
متعاقب ناکامی مردم ایران در نهضت مشروطیت، جهت محدودسازی و پاسخ‌گو نمودن قدرت پادشاهان از طریق مجلس، در بهمن 1357 انقلابی نظام‌ساز، پدیدار گشت و بستری جهت تحقق قوای سه‌گانه نظام جدید فراهم گردید. به‌رغم فعالیت جریانات سیاسی متعدد در ایران بعد از پیروزی انقلاب، جایگاه رکن قانون‌گذاری در ساختارسازی نظام جدید بسیار با اهمیت گردید. این مقاله درصدد واکاوی نقش اسلام‌گرایان در ایجاد و استحکام رکن تقنین...
[ 26 ] - رویکرد روزنامة اختر (1292 -1314ق) به ساختارسازی مدنی با تکیه بر نهاد مجلس شورا (پارلمان)
سالهای نخستین سدة نوزدهم میلادی سرآغاز تحولات بنیادین در ایران بود. جنگهای ایران و روس، ایرانیان را به فکر تحولخواهی انداخت. دورة طولانی سلطنت ناصرالدین شاه (1264-1313ق) و شرایط حاکم بر ایران عصر ناصری باعث شکلگیری کانونهایی از ایرانیان در خارج از مرزها شد. استانبول از مهمترین نقاط شکلگیری چنین جمعیتهایی بود. روزنامة اختر چاپ استانبول، نشر عقاید و آرای تحولخواهانة این دسته از ایرانیان ...
[ 27 ] - تأثیر سیاست‌های اقتصادی در تقابل بازاریان با حکومت در عصر پهلوی دوم (1320-1357ش)
هدف: توضیح سیاست‌های اقتصادی دولت در تقابل بازاریان با حکومت پهلوی دوم است؛ در پاسخ به این پرسش که سیاست‌ها و عملکرد اقتصادی دولت چه تأثیری بر نارضایتی و تقابل بازاریان با حکومت پهلوی دوم داشته‌است؟ روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش با روش توصیفی-تبیینی و با تکیه بر اسناد و من...
[ 28 ] - بررسی و تحلیل عملکرد کارخانه‌های تولید شکر در مازندران (1267تا1332ق/1850تا1914م)
چکیده از نیمه دوم قرن 13ق/19م، مصرف قند و شکر در ایران افزایش یافت؛ بنابراین دولتمردان قاجار تلاش کردند با تأسیس کارخانه‌های صنعتی، از یک سو به نیازهای مردم در این زمینه پاسخ دهند و از سویی دیگر، مراحل صنعتی‌کردن تدریجی بخش‌های مختلف کشور و نیز وابستگی این قبیل محصولات به دولت‌های اروپایی را پیگیری کنند. در راستای این هدف، برای تأمین شکر مصرفی مردم، دو کارخانۀ تصفیه شکر در شهر...
[ 29 ] - مبادلۀ نشان های دولتی در سفرهای مظفرالدین‌شاه قاجار به اروپا
هدف: بررسی اهمیت و چگونگی اعطای نشان در سفرهای مظفرالدین‌شاه قاجار به اروپا. روش/ رویکرد پژوهش: داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای و اسناد وزارت خارجه و آرشیو ملی ایران به دست آمده است. یافته‌ها و نتیجه‌گیری: مکاتبات اداری میان ایران و دیگر کشورهای اروپائی نشان می‌دهد اعطای نشان از جنبه‌های مهم سفرهای خارجی مظفرالدین‌شاه بود و بر رواب...
نویسندگان همکار