اسحاق طغیانی
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان
[ 1 ] - بررسی و تحلیل بازتاب اساطیری آب در شاهنامة فردوسی
آب، عنصر شگفت‌انگیز طبیعت است که همواره مورد احترام و تقدیس ملل مختلف بوده و اسطوره‌های فراوانی پیرامون آن شکل گرفته‌است. ایرانیان باستان نیز آب را بسیار گرامی می‌داشتند و محافظت از آن را وظیفۀ آیینی خویش می‌دانستند. بسیاری از این اعتقادات درشاهنامه به‌عنوان مهم‌ترین جایگاه تجلی اساطیر و باورهای ایرانی، به تصویر کشیده‌است. فرزانۀ توس، حکیم ابوالقاسم فردوسی، در لابه‌لای اثر گرانسنگ خویش به موارد...
[ 2 ] - تأملی در آداب و رسوم داستان سمک عیار
سمک عیار کهن‌ترین داستان عامیانة فارسی است که فرامرز بن خداد الارجانی آن را در سدة ششم به نگارش درآورد. اصل این حکایت با استناد به شواهدی، به تاریخ قبل از اسلام بازمی‌گردد. تقریباً هیچ اثری دربارة آداب و رسوم مردمان گذشته در دست نیست؛ به همین سبب این داستان مرجع بسیار ارزشمندی برای دست‌یابی به برخی از آداب و رسوم و به‌طورکلی جامعه‌شناسی تاریخی گذشتگان است که مبهم مانده است. درحقیقت اصل این داستـ...
[ 3 ] - ریختشناسی داستانهای عاشقانه شاهنامه
بخش مهمی از ادب کلاسیک فارسی را داستانهایی تشکیل میدهند که به سبب موضوع عاشقانه آنها داستانهای غنایی خوانده میشوند. اگرچه این نوع ادبی با نوع ادبی حماسه کاملاً متفاوت است اما در مهم‌ترین متن حماسی فارسی یعنی شاهنامه فردوسی نیز میتوان داستانهایی یافت که موضوع آنها عاشقانه است و در حیطه داستانهای غنایی طرح میشود. در این مقاله به بررسی ساختارها و به عبارتی، ریختشناسی داستانهای غنایی شاه...
[ 4 ] - تحلیل شخصیت‌های برجسته در حماسه عاشقانه زال و رودابه
یکی از ویژگیهای داستان که نقش برجستهای در طرح داستان، انسجام و رشد و گسترش آن دارد، شخصیت پردازی است؛ زیرا نویسنده باید بداند چگونه و با چه زبان و کارکردی شخصیتی را بیافریند و به او نقش و تیپ دهد. شاهنامه از این جهت سرآمد همة متون داستانی منظوم و منثور فارسی است که علّت اصلی آن نه تنها مرهون جذابیت اشخاص و قهرمانان شاهنامه؛ بلکه معلول دخالت شخصی و شخصیت فکری و زبانی فردوسی نیز هست.یکی از زیبا...
[ 5 ] - الگوی پوشش در داستان خسرو و شیرین نظامی
توصیف مختصات ظاهری شخصیت داستانی یکی از عناصر اصلی شخصیت‌پردازی است که شامل وصف چهره، اندام، پوشش و حرکت میشود. از این بین عنصر پوشش در داستانهای نظامی گنجوی، از عناصر برجستهای است که علاوه بر پرداخت زیبایی شخصیت، از لحاظ جمال‌شناسی نیز قابل بررسی و تأمل است. اصل پوشیدگی در زمان تاریخی وقوع داستان (دوران ساسانی) معادل پرهیزکاری است و در زمان بازآفرینی داستان نیز به دلایل مذهبی و فرهنگی، پوشی...
[ 6 ] - هنجارگریزی در مجموعة شعر از این اوستا
یکی از نقشهای زبان، نقش ادبی آن است که نقطۀ پیوند زبانشناسی و ادبیات به‌شمار میرود. در نقش ادبی، تأکید بر پیام است و از اینجا است که زبان پیام بر زبان معیار برجسته میشود. زبانشناسان این برجسته‌سازی را به دو طریق انجام میدهند: انحراف از زبان معیار با عنوان هنجارگریزی، و افزودن قواعدی به زبان معیار با نام قاعدهافزایی در سه سطح معنا، صورت و تحقق صوری زبان. هنجارگریزی سخن را به شعر نزدیک می...
[ 7 ] - نگاهی به شگردهای شخصیت پردازی و تفاوتهای آن در دو داستان «ملکوت» و «مسخ»
ملکوت بهرام صادقی و مسخ فرانتس کافکا، با بُعد زمانی نیم قرن، پوچگرایی و نگرش اگزیستانسیالیستی نویسندگان خود را فریاد میزنند. این دو اثر اگرچه دارای ژرفساختی بسیار نزدیک به هم هستند، در جهاتی از جمله شخصیت‌پردازی، از یکدیگر فاصله می‌گیرند. شخصیت، یکی از عناصر مهم داستان است که نخستین بار، ارسطو آن را مطرح نمود و مورد توجه قرار داد. نظریهپردازان و منتقدین داستان، شخصیت را در پیوندی بیواسطه و...
[ 8 ] - مفاهیم اسلامی و جهانی در شاهنامة فردوسی
شاهنامة فردوسی به عنوان یک اثر ادبی برتر ممکن است در بدایت امر چنین به نظر برسد که تنها یک حماسة ملی است که برای اعتلای زبان پارسی و هویت تاریخی و فرهنگی ایرانیان در برابر نفوذ فرهنگی بیگانگان سروده شده است، اما تأمل در داستانهای شاهنامه و شخصیت‌ها و سمبل‌های آن نشان می‌دهد که افکار و ایده‌های انسانی و جهانی فردوسی فراتر از آن است که فقط به حوزه‌های یک مرز یا یک ملت محدود شود. در این مقاله سع...
[ 9 ] - بازتاب اندیشه‌های حکیمانه علی (ع) در حدیقه سنایی
آنچنان که می‌دانیم، ادبیات پر‌بار فارسی دری از آغاز پیدایش تحت تأثیر شدید معارف نیرومند اسلامی قرار داشت و بخصوص آثار ادبی ایرانی برتر، با بهره‌مندی از این معارف فرا‌گیر و غنی توانست جایگاهی محکم را در فرهنگ ایران و جهان از آن خود نماید. همچنین می‌دانیم که افکار و اندیشه‌های عالمانه و الهی مولای متقیان- که بخش‌هایی از آن توسط سید رضی با عنوان نهج‌البلاغه به جهان علم و ادب ارائه شده است- از مناب...
[ 10 ] - هم‌سویی آموزه‌های قرآنی و طنزهای باباافضل کاشانی
طنز، از موضوعات پررنگ و ملموس رباعیات باباافضل کاشانی است. باباافضل، با بیانی نرم و آرام و با پرهیز از گستاخی و گزندگی زبان، طنزهایی شیوا آفریده و آنها را در لفافة ابریشمین اشعار خویش پنهان ساخته است.شاعر در آفرینش طنز، از انواع آرایه‌های ادبی به‌ویژه از بازی‌های زبانی، پارادوکس، تکرار و جناس بهره جسته است. وی در ساخت طنز، از ضرب‌المثل استفاده کرده و خود نیز طنزهایی سر...
[ 11 ] - بررسی ساختاری- معنایی ژانر تعلیمی و نمونه‌های آن با تکیه بر مثنوی مولوی
در ادب پارسی به مبحث انواع ادبی توجه چندانی نشده است. نوع یا گونه تعلیمی که از گونه‌های پذیرفته‌شده میان ادیبان و منتقدان ادبی زبان فارسی است نیز از این قاعده مستثنا نیست. در بیشتر کتاب‌هایی که در زمینه انواع نگاشته شده است، از گونه تعلیمی سخن به میان آمده است اما به نظر می‌رسد که تعاریف و دسته‌بندی‌ها به بازنگری نیاز داشته باشد. در این مقاله با بررسی ساختاری- معنایی، به تبیین این گونه و نمونه...
[ 12 ] - دیدگاه‌های اخلاقی و تربیتی در شعر وحشی بافقی
تعلیم و تربیت یکی از برجسته ترین درونمایه ها و اغراض شعر فارسی است. این نوع ادبی، بیش از دیگر انواع، ذهن و زبان شاعران و سخنوران ادب فارسی را به خود مشغول کرده است. وحشی بافقی علیرغم اینکه شاعری وقوع پرداز بوده و عنصر غالب اشعار او عشق است ولی بخش عمده ای از ابیات و اشعار خود را چه در خلد برین که اثری تعلیمی ـ اخلاقی است و چه در دیگر منظومه ها و قالبهای شعری اش به موضوع تعلیم و تربیت اختصاص داد...
[ 13 ] - رابطه ادبیّات و اخلاق با رویکردی به آثار نظامی گنجه‌ای
در این تحقیق، تلاش بر آن است تا با توجه به آثار پنج گانة نظامی گنجوی به یک سؤال اساسی در مورد آثار و مرام و مشرب او پاسخ داده شود. سؤال این است که آیا داستانهای نظامی اخلاقیند یا ضدّ اخلاق؟ امّا برای پاسخ به آن، پرسش‌های دیگری نیز مطرح میشود که رابطة اخلاق و ادبیّات و به طورکلی هنر چگونه است؟ انتظار ما از هنر و ادبیّات رواج اخلاق است یا ضدّ اخلاق در جامعه؟ آیا ادبیّات و اخلاق از هم جدایند یا ...
[ 14 ] - پدیدارشناسی عاطفه در ادبیات داستانی مقاومت با نگاهی بر رمان پل معلق
در این مقاله، رمان پل معلق نوشتۀ محمدرضا بایرامی با رویکرد عاطفی، تحلیل پدیدارشناختی شده‌است. داستانهای مقاومت از بسترهای مناسب برای بازنمایی کارکردهای عناصر غنایی به‌عنوان هنری‌ترین شکل بروز عواطف انسانی است؛ بنابراین، میتوان با بررسی عواطف از نظر پدیدارشناسی، ماهیت و ویژگیهای احساسات انسانی و جایگاه و ارتباط آن را با رویداد‌ها و تجارب عاطفی شناخت و از رمان و عناصر غنایی آن، واکاوی زیربنای...
[ 15 ] - سیره و فرهنگ رضوی؛ مبنای ادب پایداری
کتابها و آموزه‌های دینی، سیمای معصومین (علیهمالسلام) و سخنان و روایات سازنده آنان برای روشنگری و استبداد‌ستیزی، از مبانی نظری مهم در ادبیات پایداری است که همواره انسان را به اخلاق نیکو برای رسیدن به رستگاری دعوت می‌کنند. بر این اساس، سیره و فرهنگ رضوی مبتنی بر فرهنگ پایداری، تأثیری شگرف در ادب فارسی داشته و جلوه‌هایی از پایداری را در شعر رضوی معاصر پدید آورده است. سیره و فرهنگ رضوی با توجه ب...
[ 16 ] - بررسی و تحلیل نمادشناسی نگاره‌های هفت خان رستم
نمادگرایی در تفکرات و رؤیاهای نژادهای مختلف بشری وجود دارد و انسان را به گسترة تفکر بدون گفتار رهنمون می‌کند. شاهنامه از دیرباز مورد توجه مردم ایران‌زمین بوده‌است که با توجه به بافت داستانی این اثر، ارتباط نزدیکی با آن برقرار می‌کردند. در دورة صفویه، نقالان در قهوه‌خانه‌ها، داستانهای شاهنامه را با پرده‌خوانی و آرایش صحنه‌ها برای سرگرمی شرح می‌دادند. این پژوهش به بررسی و رمزگشایی نمادها در نگار...
[ 17 ] - کارکردهای وصف درروایت با تکیه بر یوسف و زلیخای جامی
وصف ابزار برجسته‌سازی در متن ادبی و محرک عواطف و احساسات مخاطب است. از آغاز شعر فارسی تاکنون، شاعران این عنصر مهم را در همة قالبهای شعری و منظومه‌های روایی به کار برده‌اند. روایت، شیوة ارائة رخداد یا رخدادهاست و در تحلیل روایت عوامل دخیل در روایت، زمان و اجزای روایت، بررسی میشود. در این پژوهش کارکردهای وصف در روایت باتکیه‌بر منظومة یوسف و زلیخای جامی تحلیل میشود. ابتدا وصف‌های موجود در منظوم...
[ 18 ] - بررسی ساختاری- معنایی ژانر تعلیمی و نمونه‌های آن با تکیه بر مثنوی مولوی
در ادب پارسی به مبحث انواع ادبی توجه چندانی نشده است. نوع یا گونه تعلیمی که از گونه‌های پذیرفته‌شده میان ادیبان و منتقدان ادبی زبان فارسی است نیز از این قاعده مستثنا نیست. در بیشتر کتاب‌هایی که در زمینه انواع نگاشته شده است، از گونه تعلیمی سخن به میان آمده است اما به نظر می‌رسد که تعاریف و دسته‌بندی‌ها به بازنگری نیاز داشته باشد. در این مقاله با بررسی ساختاری- معنایی، به تبیین این گونه و نمونه...
[ 19 ] - دیدگاه‌های اخلاقی و تربیتی در شعر وحشی بافقی
تعلیم و تربیت یکی از برجسته ترین درونمایه ها و اغراض شعر فارسی است. این نوع ادبی، بیش از دیگر انواع، ذهن و زبان شاعران و سخنوران ادب فارسی را به خود مشغول کرده است. وحشی بافقی علیرغم اینکه شاعری وقوع پرداز بوده و عنصر غالب اشعار او عشق است ولی بخش عمده ای از ابیات و اشعار خود را چه در خلد برین که اثری تعلیمی ـ اخلاقی است و چه در دیگر منظومه ها و قالبهای شعری اش به موضوع تعلیم و تربیت اختصاص داد...
[ 20 ] - رابطه ادبیّات و اخلاق با رویکردی به آثار نظامی گنجه‌ای
در این تحقیق، تلاش بر آن است تا با توجه به آثار پنج گانة نظامی گنجوی به یک سؤال اساسی در مورد آثار و مرام و مشرب او پاسخ داده شود. سؤال این است که آیا داستانهای نظامی اخلاقیند یا ضدّ اخلاق؟ امّا برای پاسخ به آن، پرسش‌های دیگری نیز مطرح میشود که رابطة اخلاق و ادبیّات و به طورکلی هنر چگونه است؟ انتظار ما از هنر و ادبیّات رواج اخلاق است یا ضدّ اخلاق در جامعه؟ آیا ادبیّات و اخلاق از هم جدایند یا ...
[ 21 ] - تبلور آزادی در اشعار قهّار عاصی
آزادی به‌عنوان یک مقولۀ هنجاری از زمانهای بسیار دور تا امروز در گسترۀ شعر و ادبیات فارسی با ابعاد گوناگون و وسیعی قابل بحث است. هر چه به زمان کنونی نزدیک میشویم، آزادی بارورتر و پررنگتر دیده میشود. شعر و ادبیات معاصر فارسی افغانستان در دهههای اخیر، همگام با تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و نظامی، تجارب تلخ اشغال روسها و جنگهای ویرانگر داخلی را به همراه داشته است؛ بنابراین آزادی به‌عنوان...
[ 22 ] - تحلیل آوا و القا در اشعار عاشورایی صفایی جندقی
صفایی جندقی فرزند ارشد یغمای جندقی است و اشعار عاشورایی مهیج و سوزناک وی در قالب ترکیب‌بند سروده شده است. او در این شیوه گوی سبقت را از اقران ربوده و ترکیب‌بند عاشورایی او، مشحون از فنون و صنایع ادبی است.در این مقاله، از میان فنون ادبی مراثی تنها به آواها و صنایع مرتبط با آن مانند واج‌آرایی، انواع جناس و تکرار که بارِ موسیقایی کلام را افزایش میدهند، پرداخته شده است. تحلیل آوایی این اشعار از منظ...
[ 23 ] - واکاوی نگاه‌ها به مرگ در غزل معاصر (مرگ‌اندیشی، مرگ‌زدگی یا مرگ‌مشتاقی؟)
ادبیات یکی از تجلی‌گاه‌های مهم و اصیل تفکر و احساس انسان دربارة مرگ است. قدیمی‌ترین حماسة جهان، «گیل گمش» و آثار ادبی و فلسفی دوران جدید، این نگرش را همواره متجلی ساخته‌اند. شعر فارسی نیز از این اندیشه‌ها و عواطف جدا نیست. رویکرد شاعران قدیم و معاصر به مقولة مرگ متفاوت است. شاعران قدیم، مرگ را بیشتر با نگاهی مذهبی، تعلیمی و عرفانی در می‌آمیختند؛ حال اینکه شعر «مرگ‌اندیش» و «مرگ‌نگر» یا «مرگ‌زد...
[ 24 ] - هماهنگی وزن و محتوا در نوحه‌ها و مرثیه‌های یغمای جندقی
یکی از موفقیت‌های هر شاعری در سرودن، توجه وی به شبکۀ ارتباطی عناصر مادی و معنوی موجود در شعرش است که ساختار و نظام یک قالب شعری را تشکیل می‌دهد. ارتباط واژگانی و شیوه چینش آنها، انتخاب وزن مناسب با عنایت به درونمایۀ حاکم بر آن، انواع موسیقی در شعر و نظایر آن این شبکه را می‌سازد. این مقاله به میزان هماهنگی درونمایه و بحور به کار رفته در نوحه‌ها و مرثیه‌های یغمای جندقی -شاعر قرن سیزدهم هجری- پردا...
[ 25 ] - تحلیل عناصر روایی در وصف‌های ادبی منظومۀ یوسف و زلیخای جامی
شعرا در منظومه‌های روایی برای خلق روایت جذاب و پر‌کشش از دو سازۀ مهم روایت‌گری و وصف استفاده می‌کنند. «وصف» ابزاری است که خالق اثر برای برجسته‌سازی درکلام به‌کار می‌برد، اما جنبه بدون زمان متن روایی است. «روایت» بازنمایی یک رخداد یا سلسله‌ای از رخدادها است. این دو وجه مهم از نظر زمان سخن و داستان در تقابل و مغایرت با یکدیگر قرار می‌گیرند. بنابراین، باید ارتباط این دو سازه مهم در نظریه‌های مختلف...
نویسندگان همکار