علی حیدری
دانشیار دانشگاه لرستان
[ 1 ] - در هم تنیدگی خوشه های موسیقایی، معنایی و زبانی در مقالات شمس
مقالات شمس، از جمله متونی است که محمل بسیاری از تمهیداتی گردیده که منجر به تخطی سیاق طبیعی نثر به سوی شعرگونگی کلام میشود. شعر سپید، برای رشد خود، عناصر شاعرانة زیادی از متون کلاسیک، بویژه، کتب صوفیانه اخذ کرده است. این مقاله در پی کشف روابط و عناصر مشترک، بین مقالات شمس و شعر سپید است. متن مقالات، به طور کلّی، در بردارندة عناصر شعر سپید و حتی پذیرندة افاعیل عروضی و شبه‌عروضی است. این جستار در ...
[ 2 ] - سیر آتش از اسطوره تا عرفان (ریشه‌های اسطوره‌ای نمادهای مربوط به آتش در عرفان)
آتش به دلیل وابستگی زندگی بشر بدان، در اساطیر اغلب ملل، دارای قداست و اهمیت ویژه است. قداست آتش در اساطیر از نقشهای الهی و مینوی که بدان داده‌‌شده تا آزمون، راهنمایی، پالایندگی و واسطگی زمین و آسمان را در بر می‌‌گیرد؛ علاوه بر این، در اساطیر برخی ملل، یکی از خویشکاری‌‌های آتش، مجازات بدکاران است. آتش در ادیان کارکردهایی مشابه اساطیر دارد، اما این کارکردها از حیث ماهوی و چیستی، متفاوت است. در ...
[ 3 ] - بررسی و تحلیل اهداف و ویژگیهای پنج سفرنامة روحانی(گیل‌گمش، ارداویراف‌نامه، افسانة اِر افلاطون، سیرالعباد سنایی، کمدی الهی دانته)
از دیرباز مواجهة انسان با مرگ، حسّ کنجکاوی و ترس را در او برمی‌انگیخت. این پرسش که «سرنوشت انسان، پس از مرگ چه خواهد شد و به کجا خواهد رفت؟»، سؤال و دغدغة ذهنی نوع بشر بودهاست. سفرنامه‌های تخیلی به جهان پس از مرگ، یکی از پاسخ‌های شایع به این احساس ترس و کنجکاوی هستند. در بسیاری از فرهنگ‌ها و ملل گوناگون، نمونه‌هایی از این‌گونه نوشته‌ها دیده میشود. از میان سیاهة بلندی از این سفرنامه‌های جهان دی...
[ 4 ] - «بدل بلاغی» محملی برای ایهام‌سازی حافظ
یکی از مشخصه‌های اصلی سبک حافظ، چند معنایی بودن کلام اوست. او به روش‌های مختلف کوشیده‌است به این مهم دست یابد. یکی از راه‌هایی که حافظ برای خلق ایهام در پیش گرفته‌است و تا حال در کتب، شروح و مقالاتی که دربارة حافظ و ایهام نوشته شده، نامی از آن آورده نشده، ایهام‌سازی از رهگذر بدل بلاغی است. ظاهراً یکی از کارکردهای بدل، پرهیز از تکرار واژگان است که روزگاری از عیوب فصاحت محسوب می‌شد، اما حافظ در ا...
[ 5 ] - تجلی آیین «قصه برداشتن» در ادبیات فارسی
ادبیات در هر شکل و قالبی که باشد، بستری برای مفاهیم و سنت‌هایی است که روزگاری باور و اعتقاد مردمانی بودهاست. یکی از مواردی که در ادبیات مورد توجه قرار گرفته‌است و به شیوههای مختلف بازتاب یافته، آیین دادخواهی است که نشان‌دهندة اهمیت آن در فرهنگ ایرانی است. «قصه برداشتن» یکی از مصادیق دادخواهی است که در متون ادبی بازتاب گسترده‌ای یافته‌است. علاوه بر توجه به جنبه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی، می...
[ 6 ] - «درم‌ربایی تیغ» در بیتی از بوحنیفة اسکافی
در «تاریخ بیهقی» به اشعار فراوانی استشهاد شده است. از مجموع 459 بیت که در این کتاب نقل شده، 249 بیت (چهار قصیدة کامل) از بوحنیفة اسکافی است که سخت مورد توجّه بیهقی بوده است. از این چهار قصیده، دو قصیده به سفارش بیهقی سروده شده که بعضی از ابیات آنها اندکی تصنّعی می‌‌‌نماید. در یکی از این قصاید، اسکافی سفارشی که مربوط به درگذشت محمود غزنوی و پادشاهی کوتاه‌مدّت امیرمحمّد و سلطنت امیرمسعود است، در وصف ...
[ 7 ] - حضور پنهان شمس و غیرت حسام‌الدین در مثنوی
شمس قهرمان بلامنازع غزلیات مولوی است. تا جایی که این دیوان کبیر به نام او مزین شده است؛ اما همین شمس در مثنوی حضوری ظاهراً کم‌رنگ دارد و قابل مقایسه با حضور او در غزلیات که هر دو سروده مولوی‌اند، نیست. به نظر میرسد از آن‌جایی که مثنوی به خواهش حسام‌الدین سروده شده است و هم اوست که کاتب مثنوی است، دوست ندارد که مثنوی نیز جلوه‌گاه نام شمس شود؛ بنابراین مولوی که از این غیرت حسام‌الدین مطلع شده است...
[ 8 ] - سنجش حکایات مشابه مولوی با مثنوی های عطار
بی تردید یکی از سرچثمه های زلال مولانا در بیان حکایات مثنوی معنوی، مثنوی های عطار است، به حدی که ازمجموح ٧٩٠ حکایت در شش دفتر مثنوی ٤٢ حکایت درمثنویهای عطار (مصیبت نامه، الهی نامه، منطق الطیر، اسرار نامه) آمده است، که بیانگر توجه مولانا به آثار عطاراست. ظاهرا مولوی مثنوی را به خواهثی حسام الدین چپلی و به تقلید از حدیقه نوشته است هرچند مولوی برای سنائی ارزش فوق العاده ای قائل بوده است و چندیئ ب...
[ 9 ] - مقایسه و تحلیل شخصیتپردازی نظامی و دهلوی در گفتگوهای لیلی و مجنون
نظامی از کارکردهای مختلف گفتگو برای نشان‌دادن احساسات قهرمانان و شخصیتپردازی استفاده می‌کند؛ خسرو و شیرین نمونه‌‌‌‌ای موفق در این زمینه است. البته جغرافیای فرهنگی و چیرگی حب عذری، از گفتگوی مستقیم دلدادگان در داستان لیلی و مجنون جلوگیری می‌کند. نظامی برای جبران این مشکل، از شگردهایی مانند تک‌‌گویی و گفتگو با شخصیتهای فرعی و نامه‌‌نگاری بهره می‌برد. امیرخسرو در این زمینه از نظامی تقلید کرده ا...
[ 10 ] - تحلیل ارتباط «سنبله» و «اسد» در بیتی از نظامی
نظامی‌گنجوی از شاعران مشهور ادبیات فارسی است که از دیرزمان. شعر او را محتاج شرح و تفسیر دانسته‌اند. یکی از دلایل پیچیدگی شعر نظامی، به کارگیری دقیق اصطلاحات نجومی و استفاده از ظرفیت‌های فراوان تصویرآفرینی بروج و اجرام آسمانی است. در این نوشتار، بیت: خوشه کزو سنبل تر ساخته سنبله را بر اسد انداخته که در مقدمه مخرن‌الاسرار و در باب معراج پیامبر (ص) آمده، تشریح شده است. شارحان مخزن‌الاسرار، به د...
[ 11 ] - تحلیل قصه‌ی «برادر عاقل و برادر دیوانه» از منظر اسطوره‌ی دیوسکوریک (دوقلوهای مقدس)
چکیده: «ایزدکران» یا دوقلوهای مقدس و آسمانی، یکی از بن‌مایه‌های اساطیری است که در آیین و اساطیر ملل مختلف به شکل‌های گوناگون متجلی شده است. اگر چه این دوقلوها و ویژگیهای خاص آنها در آثار طراز اول ادبیات فارسی منعکس نشده، اما چنین دوقلوهایی در قصه‌های ایرانی که از قدیم الایام سینه به سینه نقل شده، با همان ویژگیها به وضوح دیده می‌شوند. از آن‌جایی که اکثر قصه‌ها نمادین، و از تأویل پذیری بالایی...
[ 12 ] - بازتاب تفکّرات دفاعی و هجومی ایران و امریکا در سرودهای ملی
سرودهای ملّی کشورهای مختلف جهان، نشات گرفته از باورها و اعتقادات و پیشینۀ تاریخی و اساطیری آنها است؛ لذا با دقت در این سرودها و حتی موسیقی آنها میتوان تا حدّ زیادی به روحیه، فرهنگ و تمدن آن ملل پی برد. در این مقاله، سرود جمهوری اسلامی ایران با سرود ملّی ایالات متحدۀ امریکا از سه جهت: 1- قالب شعری (وزن و قافیه) سرودها 2- موسیقی سرودها 3- محتوا و مفهوم سرودها، با هم مقایسه شدهاست. در این مقایسه ...
[ 13 ] - سهراب و رستم ماثیو آرنولد: پیوندی میان شاهنامه و ایلیاد.
می توان گفت که سهراب و رستم ماثیو آرنولد، در کلیّات متأثر از شاهنامه و در نحوۀ بیان، توصیفات، تشبیهات، سنن ادبی و حماسی، کاملاً تحت تأثیر ایلیاد است. آرنولد بسیاری از قسمتهای اساسی داستان را از قبیل گم شدن رخش، عاشقشدن تهمینه، اسارت هجیر، درگیری رستم با کاوس، خواستن نوشدارو و... را حذف و بعضی از موارد را مانند نحوۀ کشته شدن سهراب، آگاهی رستم از جنسیت فرزند و... تغییر داده است و اگرچه در اکث...
[ 14 ] - نکته ای تازه در فرزندکشی گشتاسب
گشتاسب در متون دینی زرتشتی شخصیتی موجه و حتی مقدس دارد، اما در شاهنامة فردوسیو بیشتر کتاب های تاریخی بعد از اسلام، پادشاه منفور و تبه کاری است که پسر دلاور خوداسفندیار را آگاهانه به کام مرگ می فرستد. اغلب منتقدان معاصر نیز در تحلیل شخصیتگشتاسب، نظر فردوسی را پذیرفته و تکرار کرده اند. در این مقاله ضمن نگاهی گذرا بهشخصیت گشتاسب و اسفندیار در متون دینی قبل از اسلام و شاهنامه و دیگر متون تاریخیبعد ...
[ 15 ] - تحلیل بیتی از رستم و سهراب بر مبنای روایت نقّالان و شاهنامة کُردی
چکیده داستان «رستم و سهراب» فردوسی یکی از مشهورترین داستانهای حماسی جهان است. این داستان با همة زیبایی و ارزش هنری و ادبی، از سهوهای هنری و داستانی برکنار نمانده است. این سهوها خواه از منابع فردوسی، خود فردوسی یا نساخان شاهنامه بوده باشد، تفاوتی ندارد. در این مقاله مشخصاً به نحوة پرسش سهراب از مادرش تهمینه، دربارة اصل و نسب خود، پرداخته شدهاست. سهراب بدون مقدّمه و درنهایت خشم، نام پدرش را ...
[ 16 ] - بررسی رابطة زشتی و ویران‌گری در شاهنامة فردوسی
چکیده شاهنامۀ فردوسی دربردارندۀ باورها، اعتقادات و اندیشه‌های مردمان ایران است و میتوان هویت ایرانی را در آن بخوبی جست‌وجو کرد. یکی از مسایل با اهمیّت، رابطۀ زشت‌رویی و ویران‌گری در شاهنامه است. از آنجا که این باور در شاهنامه بارها آمده است، نمی‌توان بسادگی از آن گذشت. با توجّه به اهمیّت این موضوع، در این مقاله سعی شده است ابتدا ژرفساخت این رابطه بیان گردد، سپس بازتاب آن در شاهنامه بررسی شود....
[ 17 ] - هنرنمایی خاقانی در استعارۀ مصرحۀ مطلقه
در این مقاله پس از بررسی مختصری در مورد پیشینهی استعاره و تحلیل استعارهی مصرحهی مطلقه، به هنر نمایی خاقانی در این زمینه اشاره شدهاست. خاقانی در موارد متعددی در استعارهی مصرحهی مطلقه، به جای اینکه برای مشبه و مشبهٌ‌به ملایماتی بیاورد، ملایمی را آورده که ایهام دارد. یکی از معانی ایهامی آن از ملایمات مشبه و معنی دیگر از ملایمات مشبهٌ‌به‌است. به نظر میرسد این شگرد که ظاهراً در هیچکدام از کتب...
[ 18 ] - بررسی و مقایسه‌ی مصرعهای تضمینی حافظ از دیگر شاعران
اگر دیوان اشعار حافظ را بررسی کنیم، درخواهیم یافت که او آثار بیشتر شاعران دیگر را خوانده و بسیاری از اشعار خود را به استقبال آنان سروده‌است. علاوه بر این، برخی از مضامین و ابیات و مصرعهای شاعران پیشین و هم‌‌‌‌عصر خود را لابه‌‌‌‌لای اشعار خویش گنجانده‌است. در این مقاله، منحصراً مصرع‌‌‌‌هایی تحلیل و مقایسۀ شده که حافظ بدون کمترین دخل و تصرفی، تضمین کرده‌است. وقتی حافظ مصرعی را از یک شاعر تضم...
[ 19 ] - نوعی مجاز با دلالت دوگانه (حقیقی و غیرحقیقی) شگردی برای گسترش دامنۀ معنی در ابیات حافظ
حافظ با جانشین کردن دو مفهوم در دو مصرع یک بیت، براساس روابط مجازی میان آنها، مجازهای تازه با معانی بدیع میآفریند؛ بهصورتیکه مجاز در مصراع دوم با یک رابطۀ مجازی جانشین حقیقت در مصراع نخست میشود. جانشینی مجاز و حقیقت، تسویه و برابری این دو امر را در پی دارد. مجاز علاوهبر معنی مجازی، دلالت اصلی و مستقل نیز دارد؛ که موجب دوبعدی شدن کلام و گستردهشدن دامنۀ معنی بیت میشود. معنای حاصل از این ر...
[ 20 ] - بررسی تطبیقی شخصیتها و کارکردهای آنها در داستانهای سیاوش و رامایانا
اقوام هند و ایران از دیرباز دارای مشترکات فرهنگی بودهاند. بررسی تطبیقی شخصیتها و کارکردهای آنها در داستانهای سیاوش و رامایانا، گویای بخشی از این فرهنگ مشترک است. از جمله عناصر مشترک این دو داستان، کنشها و ویژگیهای مشترک شخصیتهاست. در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی کوشیدهایم شخصیتهای دو داستان مذکور را بر اساس ویژگیها و کنشهای مشترک تطبیق دهیم. با تکیه بر این هدف، به این نتیجه رسیدیم ...
[ 21 ] - تحلیل کهن الگوی «پیرخردمند در کلیله ودمنه»
یکی از اصطلاحات مهم که کارل گوستاو یونگ (Carl Gustav Jung) در روانپزشکی خود به کار برده، کهنالگو (Archi type) است که اقسام مختلف دارد. از برجستهترین کهن الگوهای مطرح شده توسط یونگ، کهنالگوی پیرخردمند است. این کهنالگو غالباً در شخص به صورت راهنما و در ادبیات و اساطیر، در قالب شخصیت پیران خردمند روشنضمیر، نمود پیدا می‌کند. یونگ در آثار خود شاخصههایی همچون دانش، تعمق، بینش، خرد، زیرکی، جذبه،...
[ 22 ] - بررسی جایگاه و نقش عصا در اساطیر و ادیان
عصا از عناصر مهم اساطیری و فرهنگی است که علاوه بر کارکردهای طبیعی و اولیه، در اسطوره‌ها و ادیان مختلف حضور گسترده‌ای داشته است. روزگاری ابزاری ساده برای انجام کارهای روزمره بود؛ اما به مرور زمان، کارکردهای اساسی و بنیادینی در زندگی مردم یافته است و در دوره‌های بعد، متناسب با رشد عقلی بشر، به شکلی نمادین ظهور پیدا کرده است. نقشهای نمادین عصا در ادوار مختلف اساطیری و دینی تغییر شکل داده، گاه بر ...
[ 23 ] - جانشین‌سازی واژگان مترادف در غزلیات حافظ
حافظ از تکرار معنی برخلاف تکرار لفظ در سطح بیت، ابایی نداشته‌است؛ شاهد ما در اثبات این ادعا، استفادۀ او از واژگان و عبارات مترادف است. ریزبینی و نکته‌سنجی حافظ در توجه به اختلاف‌های معنایی واژگان مترادف مثال‌زدنی است. وی علاوهبر هم‌معنایی و ترادف، به اختلاف‌ها و حتی گاه تضاد‌های معنایی این واژگان به‌ظاهر مترادف نظر داشته و هر واژه را در بافت معنایی مناسب به کار گرفته‌است. نکتۀ قابل‌توجه دیگر...
[ 24 ] - تجلی آیین دادخواهی در ادب فارسی
یکی از مواردی که در متون ادب فارسی مورد توجه قرارگرفته و به شیوههای مختلف بازتاب یافته، آیین دادخواهی و تظلّم است. زنجیرعدالت، قصه برداشتن، جامهی سرخ پوشیدن، سر راه پادشاهان ایستادن، خاک بر سر کردن و... برخی از مشهورترینِ شیوههای دادخواهی بودهاست. این شیوههای دادخواهی به دلایل مختلف از جانب حاکمان یا مردم ابداع شدهاست. برخی شیوهها همچون زنجیر عدالت، عَلَم داد و جامهی سرخ، به وسیلهی حاکما...
[ 25 ] - کارکردهای بدل بلاغی در غزلیات حافظ
حافظ به گواهی دیوانش، در انتخاب واژگان وسواس ویژه‌ای دارد. نکتۀ قابل توجه در ابیات خواجه، ارتباط واژگان است؛ که هر بیت را با زنجیره‌ای از تناسبات معنایی و لفظی درهم تنیده‌است. یکی از روابطی که میان مفاهیم و واژگان وجود دارد، رابطۀ جانشینی است؛ که اصطلاحاً آن را بدل بلاغی می‌نامیم. به این معنی که مفهومی که در پارۀ نخست بیت آمده، در پارۀ دیگر تکرار میشود. اما به‌جای اینکه لفظ تکرار شود، همان مع...
[ 26 ] - بررسی شگردهای حافظ در چندمعنایی کردن متن
غالباً متون برجستۀ ادبی علاوه بر زیبایی و خیال‌انگیزی، اثرگذار هستند. یکی از عوامل اثرگذاری و بلاغت کلام در این متون، چندبُعدی بودن معنای متن و تأویلپذیری آن است. در غزلیات حافظ، ابیات بسیاری دیده میشود که چندوجهی هستند و ظرفیت تأویلپذیری به دو یا چند معنای متمایز را دارند. در این مقاله، به روش توصیفی‌ـ تحلیلی به این مسئله پرداخته میشود که حافظ با چه ابزارها، شگردها و تمهیداتی، سخنش را ذووجو...
[ 27 ] - تحلیل تناقض‌های بیناگفتمانی در شعر حافظ
یکی از موضوعاتی که در تأویلپذیری کلام حافظ نقشی اساسی دارد و کم‌تر مورد توجه محققان قرار گرفته تناقضات موجود در کلام اوست. این تناقضات از دو منظر قابل بررسی هستند؛ نخست از منظر ابیات و مفاهیم منفرد و دوم از منظر بیناگفتمانی. تناقض‌های بخش نخست تناقضاتی سطحی هستند که در آثار بسیاری از شاعران به چشم میخورد، اما تناقضات بیناگفتمانی از ویژگیهای خاص شعر حافظ و یکی از مهم‌ترین دل...
[ 28 ] - جایگاه و اهمیت گروه در اندیشه مولوی
گروه یکی از مهم‌ترین پدیده‌های اجتماعی است. مولوی در مثنوی، بارها به مفهوم گروه اشاره کرده و مریدان و مخاطبان را به سلوک گروهی سفارش کرده است. آنچه مولوی دربارۀ گروه گفته بسیار پویاست؛ به طوری که نظرات وی را به عنوان دانشی نظری میتوان به کار بست و بومی ساخت. در این مقاله، تلاش ما آن است که با روش توصیفی- تحلیلی، نظرات مولوی را دربارۀ گروه مورد بررسی قرار دهیم و به این پرسش‌ها پاسخ دهیم: 1- مع...
[ 29 ] - بررسی و تحلیل قصه‌های «حیوان-داماد»
قصه، از گسترده‌ترین زمینه‌ها در پژوهش‌های ادبی معاصر است که منبعی سرشار از باورها و اعتقاداتی به‌شمار می‌رود که تقریباً منسوخ گشته و در حال حاضر با اندیشه‌های دینی و اخلاقی هم‌خوانی ندارد. از بن‌مایه‌های اصلی در اغلب قصه‌ها، موضوع ازدواج شاهزاده‌خانم‌ها است. در برخی از این قصه‌ها با موضوع حیوان‌داماد مواجهیم. در تحریرهای جدید و امروزی برخی از این قصه‌ها، بنا به دلایل فراوان، این بن‌مای...
[ 30 ] - Rhetorical Replica (Badal Bilaqi) and Its Variants in Hafez’s Sonnets
One of the stylistic features of Hafez’s sonnets is the repetition of a part of the meaning of the first line in the second line. His knowledge of the rhetorical and semantic relations of vocabularies enabled him to repeat the meaning with the least verbal repetition. One of the ways that has helped him to achieve this goal is replicating the concepts in two parts of the couplet based on rhetor...
[ 31 ] - Reading Sohrab Sepehri\'s Poetry in Light of Heidegger’s Ontology
As one of the most famous philosophers of the twentieth century, Heidegger has proposed significant ideas about ontology. The undercurrent of his philosophy is the question of being in the world or Dasein. He believes that human is the only creature for whom being in the world is a question and only human is capable of asking about Dasein. Heidegger thinks that authentic poets with their partic...
[ 32 ] - Types of Sketch and Deployment of Allusion on Vertical Axis of Simin Behbahani\'s New Sonnets
Simin Behbahani is one of the contemporary ingenious and efficacious poets. In her New-Sonnets (Nou-Ghazal), the frequency and variety of allusions are too many, so that the allusion is one of the most striking features of her poetic style. Accurate understanding of semantic capacities and structural concinnities of the word, which has allusive theme, depends on being familiar with meaning and ...
[ 33 ] - بررسی انگیزه‌های جنگ در شاهنامه فردوسی و ایلیاد و ادیسه هومر
ادبیات تطبیقی، دانشی است که برخی آثار را با برخی آثار ادبی دیگر تطبیق می‌دهد یا ادبیات دو کشور یا چند کشور و معمولاً یک نوع ادبی را که در دو زبان مختلف پدید آمده است را با هم مقایسه می‌کند تا نقاط اشتراک و وجوه اختلاف فرهنگی آنها را آشکار نماید. بنابراین ادبیات تطبیقی، چشم اندازی از افق‌های رنگارنگ هنر و ادبیات است که می‌تواند زمینه‌های فرهنگی ملت‌های گوناگون جهان را کشف کند و ...
نویسندگان همکار