رضا غفوری
استادیار دانشگاه حضرت نرجس (س) رفسنجان
[ 1 ] - «دفتر دلگشا» و تلمیحات شاه‌نامه‌ای آن
«دفتر دلگشا» نام منظومه‌ای‌است از صاحب شبانکاره‌ای که آن را در قرن هشتم سروده است. شاعر در این منظومه، تاریخ ملوک شبانکاره را از آغاز پیدایش تا اوان حملة مغول به نظم درآورده‌است. او در آغاز و انجام منظومة خویش مدّعی شده که فردوسی را در خواب دیده و به او سفارش کرده تا تاریخ شاهان عصر خویش را به نظم درآورد تا نام او نیز بدین روش جاودان بماند. بنابراین صاحب سرگذشت ملوک شبانکاره را منظوم می‌سازد و...
[ 2 ] - بررسی عناصر دینی و اندیشههای عرفانی در حماسة جهانگیرنامه
جهانگیرنامه سرودة شاعری گمنام به نام مادح است که در دوران جایگزینی حماسه های دینی، جای حماسه های ملّی و با هدف نیکفرجامی برای داستان رستم و سهراب ساخته شده است؛ نقش نقالان و راویان داستانهای حماسی ایران در سرودن این حماسه قابل توجّه است. دوران آمیختگی و امتزاج داستانها و اسطورههای ایرانی با اساطیر غیر ایرانی را، به طور دقیق، نمی‌توان تعیین کرد. امّا با اطمینان می‌توان گفت که با ورود اسلام ب...
[ 3 ] - نبرد رستم با «پتیاره»، روایتی دیگر از داستان «ببر بیان»
در سلسله روایاتی که از پهلوانی‌های رستم در دوران جوانی‌اش به دست ما رسیده است با دو روایت منظوم روبه‌رو می‌شویم که به «ببر بیان» و «داستان پتیاره» اشتهار دارند. موضوع این دو منظومه که تاکنون پیرایش و تصحیح نشده‌اند، چنین است که رستم برای نبرد با اژدهای مخوفی به سرزمین هندوستان می‌رود و با تدبیری که می‌اندیشد آن اژدها را از بین می‌برد. با وجود آنکه این دو منظومه از نظر مضمون مانند یکدیگرند، م...
[ 4 ] - شناخت هویّت پولادوند براساس روایت¬های حماسی
منظومه‌های حماسی که پس از شاهنامه سروده شدهاند؛ اگرچه از نظر ادبی، لطف سخن فردوسی را ندارند؛ در پژوهش‌های اساطیری و حماسی حائز اهمیّت‌اند. یکی از مهمترین ارزش‌های این حماسهها این است که بسیاری از روایت‌های پهلوانی که درشاهنامه گنجانده نشده و یا اشاره‌ای کوتاه بدان شده، در این منظومه‌ها به‌طور مفصّل آمده است؛ مانند پهلوانی‌های گرشاسب، فرامرز، بانوگشسب و... این روایت‌های حماسی، در رفع برخی...
[ 5 ] - بررسی چند روایت از نبرد ایرانیان با دیوهای مازندران در متون پهلوانی پس از شاهنامه
یکی از داستانهای مشهور شاهنامه رفتن رستم به مازندران برای رهایی کاووس و سپاهیانش است که با کشته‌شدن دیو سپید، رهایی کاووس از بند او و واگذاری مازندران به اولاد پایان می‌یابد. این داستان، که به «هفت‌خان رستم» نیز اشتهار دارد، نفوذ بسیاری در شماری از منظومه‌های پهلوانی، طومارهای نقالی و روایت‌های شفاهی/مردمی شاهنامه داشته است. اثرپذیری این دسته آثار از روایت نبرد رستم با دیوان مازندران به دوگونه...
[ 6 ] - تأملی بر سرگذشت سوفرا در شاهنامه فردوسی و منابع دوره اسلامی
یکی از رویدادهای مهم دوره ساسانیان جنگ‌های پیروز با هپتالیان است که با وجود تلاش‌هایی که ایرانیان در این پیکار‌ها از خود نشان دادند سرانجام شکست سختی از هپتالیان خوردند و ناچار پیامدهای زیادی را متحمل شدند. پیروز که پادشاهی خودکامه بود برای جبران نخستین شکست خویش، بار دیگر به نبرد هپتالیان رفت اما نه‌تنها کاری از پیش نبرد، بلکه جان خود را نیز از دست داد. پس از این شکست‌‌ها هپتالیان مدت‌های طولا...
[ 7 ] - نگاهی به منظومۀ نویافتۀ زال و مقاتل دیو
سرگذشت زال، فرزند سام نریمان، یکی از پرماجراترین و شگفت‌آورترین داستانهای متون حماسی و پهلوانی ایران است. موی سپید زال، رانده شدن او از درگاه پدر، پرورش یافتن در آشیانۀ سیمرغ و در نهایت عمر طولانی او، همگی ویژگی‌هایی است که چهرۀ زال را نسبت به دیگر قهرمانان داستانهای ملّی متمایز نشان می‌دهد. در شاهنامه، زال در آغاز جوانی پهلوان نیرومندی است، امّا به محض رسیدن رستم به سنّ بلوغ، به دلیل ضعف پیری ...
[ 8 ] - نگرشی به شهریارنامه و دورۀ سرایش آن
شهریارنامه یکی از متون پهلوانی پس از شاهنامه است و موضوع آن سرگذشت شهریار پسر برزو است که به حالت قهر، از خانوادۀ خود دور می‌شود و به هندوستان می‌رود و در آن‌جا پس از نشان دادن هنرنمایی‌های خود، به ایران باز می‌گردد و با خانوادۀ خود نبردهایی می‌کند که در نهایت، منجر به آشتی می‌شود. این منظومه در شمار بحث برانگیزترین منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه است زیرا اختلاف‌های بسیاری دربارۀ گوینده و زما...
[ 9 ] - بررسی روایتی منظوم از پایان زندگی برزو
چکیده آوازه و شهرتی که داستان رستم و سهراب در میان مردم داشت و نیز پایان غم‌انگیز این داستان، سبب شد داستان‌هایی به تقلید از آن ساخته شود که برزونامه یکی از آن‌ها است و روایت‌های متعدّدی از آن، به نظم و نثر باقی مانده است. ساختار برزونامه‌ها از نظر ویژگی‌های حماسی، حوادث، قهرمانان داستان با یک‌دیگر تفاوت‌های چشم‌گیری دارد. با بررسی روایت‌های برجای مانده از زندگی برزو، می‌توان حوادث زندگی او را ...
[ 10 ] - بررسی چند اشاره‌ی نادر و یگانه در منظومه‌ی زرّینقبانامه
زرّینقبانامه منظومه‌ای است حماسی که موضوع آن آمدن فرستاده‌ای از سوی سلیمان نبی(ع) به دربار کی‌خسرو برای خواندن ایرانیان به دین خدایی است. سپس جنگ‌هایی میان پهلوانان ایران با زرّین‌قبا درمی‌گیرد و در دنباله‌ی داستان، حوادث بسیاری برای رستم و فرزندانش روی می‌دهد. شیوه‌ی بیان این منظومه‌ی بلند که از نظر شمار ابیات، سومین منظومه‌ی حماسی شناخته شده در زبان فارسی است، به صورت داستان در داستان است که...
[ 11 ] - «بیژن» در روایت‌های حماسی ایران و نکته‌هایی درباره‌ی منظومه‌ی «بیژن‌نامه»
«بیژن» در روایت‌های حماسی ایران و نکته‌هایی درباره‌ی منظومه‌ی «بیژن‌نامه»چکیده بیژن پسر گیو و فرزند زاده‌ی رستم دستان، یکی از پهلوانان نامدار ایران است. گذشته از شاه‌نامه‌ی فردوسی، در بسیاری از منظومه‌های حماسی دیگر نیز، به هنرنمایی‌های بیژن اشاره شده است؛ آن‌چنان‌که می‌توان گفت بیژن یکی از چهره‌های بی‌باک و متهوّر روایت‌های حماسی ایران است. اهمّیت بیژن در منظومه‌های حماسی ایران آن چنان است که در...
[ 12 ] - سیمای تهمینه در روایت‌های حماسی ایران
سیمای تهمینه در روایت‌های حماسی ایران چکیدهتهمینه یکی از زنان نامور شاه‌نامه‌ی فردوسی است و در داستان رستم و سهراب، نقش به سزایی از خود ایفا می‌کند. با این حال در شاهنامه، به سرنوشت تهمینه پس از مرگ سهراب، اشاره‌ای نشده است. این امر سبب شده است که در ادوار بعد، داستان‌پردازان و راویان داستانهای حماسی، درباره‌ی فرجام کار تهمینه، به آفرینش داستان‌هایی دست بزنند. این داستانها در دو دسته قرار می...
[ 13 ] - پژوهشی در روایت های متفاوت مرگ بهمن و کشته شدن او در نبرد با اژدها
A comparative study of different narrations of an epic, especially its oral versions would Certainly lead to a deeper understanding of its various aspects. One of the Iranian epics, narrated differently at least in three versions, is the story of Bahman's death. Bahman, the son of Esfandyar, is the first hero of the Iranian epic who is killed by a dragon. Studying the reasons of this unpreceden...
[ 14 ] - رزم‌نامۀ «کوه دماوند»، منظومه‌ای پهلوانی ناشناخته از دورۀ صفویه
در سال‌های اخیر و با گسترش حوزۀ مطالعات حماسی، پژوهشگران با شماری منظومه‌های پهلوانی آشنا شدند که تا چندی پیش ناشناخته مانده بود. شاید دلیل عمدۀ این ناشناختگی، زبان عامیانه آن‌ها بود زیرا این دسته آثار که اغلب در ادوار متاخّر سروده شده بودند از میان فرهنگ تودۀ مردم برخاسته بود. منظومۀ «کوه دماوند» یکی از این دسته متون پهلوانی ناشناخته است که ظاهرا به دلیل نزدیکی روایات آن با متون هم دورۀ خود، چ...
[ 15 ] - رزم‌نامۀ «کوه دماوند»؛ منظومه‌ای پهلوانی ناشناخته از دورۀ صفویه
در سال‌های اخیر، با گسترش حوزۀ مطالعات حماسی، پژوهشگران با شماری از منظومه‌های پهلوانی آشنا شدهاند که تا چندی پیش ناشناخته مانده بود. شاید دلیل عمدۀ این ناشناختگی، زبان عامیانۀ آن‌ها بوده باشد، زیرا این دسته آثار که اغلب متعلق به ادوار متأخّرند از فرهنگ تودۀ مردم برخاسته است. منظومۀ «کوه دماوند» از جملۀ این متون پهلوانی ناشناخته است که ظاهراً به دلیل نزدیکی روایات آن با متون هم‌دورۀ خود، به شهرت...
[ 16 ] - نگاهی به سرگذشت شبرنگ در متون پهلوانی ایران
شبرنگ‌نامه یکی از منظومه‌های پهلوانی است که تا چندی پیش شهرتی نداشت و کمتر مورد توجّه پژوهشگران بود. موضوع این منظومه، داستان نبرد شبرنگ پسر دیو سپید با ایرانیان در کین‌خواهی از خون پدر است که علی‌رغم کوشش‌هایی که در این راه از خود نشان می‌دهد ناکام می‌ماند و در نهایت به توران گریزان می‌شود و دیگر از سرنوشت او سخنی به میان نمی‌آید. اگرچه روایت این منظومه برگرفته از کتاب نامۀ خسروان آزاد‌سرو است ...
[ 17 ] - گزارشی نویافته از پیوند رستم با خاندان کیانیان
یکی از موضوعات قابل توجّه در بررسی سرگذشت رستم زال، تعدّد ازدواج‌های اوست که در ایران یا سرزمین‌های بیگانه روی داده است. از جمله گزارش‌های مهم دربارۀ ازدواج رستم، پیوند او با دختری از خانوادۀ پادشاهان کیانی است که در برخی متون تاریخی به اختصار و موجز از آن یاد شده است. در ادب حماسی ایران، از این ازدواج دو روایت جداگانه در دست است: یکی داستان ازدواج رستم با خواهر کی‌قباد که تفصیل آن در بعضی طومار...
[ 18 ] - پیوند بانوگشسپ‌نامه با متون پهلوانی و دورۀ سرایش آن
بانوگشسپ‌نامه منظومه‌ای است پهلوانی در بیش از هزار بیت در ذکر دلاوری‌های بانوگشسپ، دختر رستم. دربارۀ گویندۀ این منظومه، فعلاً اطّلاعی نداریم؛ امّا پژوهشگران دربارۀ سدۀ سرایش آن بحث‌هایی کرده و حدس‌هایی زده‌اند. شماری از محقّقان، منشأ روایات بانوگشسپ‌نامه را متون پیش از اسلام می‌دانند و ظاهراً بر همین اساس، سدۀ سرایش آن را قرن پنجم نوشته‌اند؛ امّا برخی دیگر به دلیل آنکه در کتاب مجمل‌التّواریخ، که از شم...
نویسندگان همکار